حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حسین سروش دین‌پژوه و امام جماعت حسینیه ثارالله ابن شعبه حرانی از محدثان قرن چهارم مهشیدی در کتاب «تحف العقول» یک خطابه مفصّل از امام حسین (ع) نقل می‌کند که محور اصلی آن نقد اوضاع و احوال آن روزگار است.
این نقد هر چند نقد قدرت است، ولی در آن نقش عالمان و نخبگان در فساد قدرت، تبیین شده و به عنوان عامل اصلی در تضییع حقوق محرومان معرفی شده است. محور اصلی این خطابه این است که در جامعه اسلامی، ظلم و فساد وجود دارد و این ظلم و فساد، ریشه در حاکمان دارد. ولی مسئله مهم آن است که علما، نخبگان و فرزانگان بی‌تفاوت هستند و در برابر این ظلم و فساد، اعتراض و خشمی ندارند.
کلام حضرت در این خطبه با این جملات آغاز می‌شود که: «اى مردم! از پندى که خدا- با نکوهش عالمان یهود- به دوستان خود داده است عبرت بگیرید، در آنجا که فرموده است: «لَوْلا یَنْهاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ ... چرا عالمان یهود آنان را از گفتار گناه آمیز نهى نمىکردند؟» و آنجا که گفته است: «لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ .. لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ، کسانى از بنى اسرائیل که کفر ورزیدند گرفتار لعنت شدند ... و آنان بد مىکردند ...» و خدا از آن جهت بر آن عالمان عیب گرفت که از ستمگران پیرامون خود کارهاى زشت و تبهکاری‌ها مىدیدند و آنان را از آن کار‌ها باز نمىداشتند». در قرآن کریم آیاتی درباره علما و دانشمندان قوم یهود آمده که خداوند آن‌ها را مورد نکوهش و عتاب و سرزنش قرار داده است. اباعبدالله (ع) در این خطبه مردم را به همان آیات ارجاع می‌دهد. گو این که حضرت اوضاع زمانه خود را به گونه‌ای می‌بیند که در شُرُف تکرار انحرافات قوم یهود است! به طوری که جامعه یهود دچار فساد و انحراف شد و البته علما و دانشمندان در برابر این فساد و انحراف سکوت اختیار کردند.
امام حسین ابتدا به آیه ۶۳ سوره مائده استناد فرموده‌اند تا دلیل نکوهش خداوند نسبت به دانشمندان قوم یهود مشخص شود. خداوند در این آیه می‌فرماید: «چرا ربانیون و احبار از «قول اثم» و «اکل سحت» نهی نکردند؟ چه بد رفتاری از علما سرزد و چه بد روشی را دنبال می‌کردند!» این آیه نشان می‌دهد که در بین حاکمان قوم یهود دو گناه دروغگویی و وارونه جلوه دادن حقیقت، به علاوه حرام‌خواری و استفاده از رانت حکومتی رواج داشته و علمای یهود نسبت به این دو انحراف بزرگ بی‌تفاوت بوده و اعتراضی نمی‌کردند.
حضرت در ادامه به آیه دیگری از قرآن استناد فرموده‌اند که می‌فرماید: «کافران بنی اسرائیل، بر زبان داوود و عیسی بن مریم، لعن (و نفرین) شدند! این به‌خاطر آن بود که گناه کردند، و تجاوز می‌نمودند. آن‌ها از اعمال زشتی که انجام می‌دادند، یکدیگر را نهی نمی‌کردند؛ چه بدکاری انجام می‌دادند! (مائده، ۷۸ و ۷۹)»
با توجه به این آیات معلوم می‌شود دانشمندان یهود یا همان احبار و ربانیون، از نظر فردی انسان‌های به ظاهر منزّه و پاکی بودند به همین دلیل طعنه قرآن به ایشان، از نظر گناه فردی نیست. بلکه اعتراض قرآن این است که چرا این علما در برابر دروغگویی، فریب و حرام‌خواری حاکمان جامعه سکوت کرده و لب به اعتراض نگشوده‌اند.
حضرت می‌فرماید: «إِنَّمَا عَابَ اللَّهُ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ لِأَنَّهُمْ کَانُوا یَرَوْنَ مِنَ الظَّلَمَةِ الَّذِینَ بَیْنَ أَظْهُرِهِمُ الْمُنْکَرَ وَ الْفَسَادَ فَلَایَنْهَوْنَهُمْ عَنْ ذَلِکَ». ممکن است برای خواننده گرامی این سؤال مطرح شود که نهی از منکر یک تکلیف عمومی است که همه افراد جامعه باید آن را انجام دهند، پس چگونه است که خداوند تنها علمای قوم را نسبت به ترک این واجب مورد توبیخ و سرزنش قرار داده است؟ در پاسخ باید گفت: آری؛ نهی از منکر واجب همگانی است، اما نقش خواص و علما در آن ویژه است، زیرا اولاً علما و دانشمندان، علم و آگاهی بیشتری نسبت به مسائل دارند؛ ثانیاً آن‌ها در جامعه دارای نفوذ بیشتری هستند و ثالثاً موضع دانشمندان دینی، موضع دین پنداشته می‌شود. به همین دلیل دارای نقش ویژه‌ای بوده و خداوند نیز آن‌ها را مورد عتاب قرار داده است.
امام خمینی (ره) در این‌باره فرموده‌اند: «حضرت با استشهاد به آیه «لولا ینهاهم الربانیون ...» گوشزد فرموده است که سهل‌انگاری علما در وظایف، ضررش بیش از کوتاهی دیگران در انجام همان وظایف مشترک است. چنان‌که هرگاه یک بازاری کار خلافی بکند، ضررش به خود او می‌رسد، لیکن اگر علما در وظیفه کوتاهی داشتند، مثلاً در برابر ستمگران سکوت کردند، ضررش متوجه اسلام می‌شود. (امام خمینی؛ ولایت فقیه، ص ۱۱۲)».
اشاره به این نکته نیز خالی از لطف نیست که در کلام حضرت آمده که «لِأَنَّهُمْ کَانُوا یَرَوْنَ مِنَ الظَّلَمَةِ الَّذِینَ بَیْنَ أَظْهُرِهِمُ الْمُنْکَرَ وَ الْفَسَادَ فَلَایَنْهَوْنَهُمْ عَنْ ذَلِکَ» یعنی نهی از منکر باید نسبت به حاکمان حاضر در جامعه صورت پذیرد و پرداختن به ظلم و فساد فرمانروایان گذشته، موجب برداشتن تکلیف از مردم و خصوصاً علما نمی‌شود.
ادامه دارد
