به ویژه در شرایط فعلی خشکسالی که دغدغه آنها چندین برابر هم شده است. خیلی‌‌ها و بخصوص انجیرکاران قدیمی بر این اعتقادند که درخت دیم انجیر را نباید آب داد و برخی دیگر می‌گویند در زمان خشکسالی آبیاری واجب می‌شود. برخی اما انجیرستانشان را آبی کرده‌اند و مثل یک باغ معمولی آن را آبیاری می‌کنند. آنها معتقدند این کار محصولشان را چند برابر می‌کند.
به همین منظور با دو انجیرکار باتجربه و یک کارشناس خبره گفتگو کردیم که می‌خوانید:
تلمبه‌هایی که نم زمین را می‌کِشند
حسین ارشدی مدیرعامل شرکت انجیرکاران و از باتجربه‌های این عرصه است.
او که می‌گوید حدود ۲۰ سال پیش ۳۰۰ تا ۴۰۰ گوده قلمه انجیر بدون حتی یک قطره آب زده است، عنوان می‌کند: «من این کار را در پریشه (مناطق مرتفع پلنگان) انجام دادم. البته همان پایین‌دست‌ها هم که کفه بود، این کار شدنی بود؛ چون زمین نم داشت. اما الان دیگر واقعاً نمی‌شود قلمه (که نیاز به آب ندارد) زد، مگر این که بارندگی خیلی خوبی بشود؛ وگرنه حتماً باید آبیاری شود.»
ارشدی ادامه می‌دهد: «کسی که توان آبیاری دارد، مرتب این کار را انجام می‌دهد. آن‌هایی هم ندارند، تانکر می‌خرند یا قطره‌ای کرده‌اند. اما همراه با این آب دادن، یک سری آفات هم به وجود می‌آید؛ وگرنه این آفاتی که ما الان داریم، قبلاً نبود؛ چون آبیاری نبود. هرچه بود آب باران بود. انجیر هم ۱۰۰ درصد ارگانیک بود؛ بدون کوچکترین سم و کود خیلی هم عالی می‌شد. اما به تبع آبیاری بیش از اندازه، آفات و بلایا هم زیاد شده است.»
وی می‌گوید: «مثلاً سال اول کاشت ریه، ۲۰ روز یک بار آب بدهند، سال دوم کلاً ۱۰ بار آب بدهند و سال سوم، دیگر آب را از روی آن بگیرند. البته این در شرایطی است که بارندگی هم داشته باشیم.»
او با بیان این که با وجود بارندگی ۸۰۰ میلی‌متری دو سال پیش، چشمه‌های پلنگان در تابستان خشک شد، دلیل آن را تلمبه‌های آب شرب اداره امور آبفا می‌داند و می‌گوید: «حدود ۱۶ تا ۱۷ تلمبه آبفا به طور مرتب از سر پوزه تا دم دهانه پلنگان در حال کشیدن آب منابع زیرزمینی هستند. پس هر چقدر هم بارندگی بشود، زمین‌ها خشک است. همه آب شهر در همه موارد شرب و صنعت و ... وابسته به همین آب منطقه پلنگان شده و این مسئله روی نم زمین منطقه پلنگان تأثیر منفی گذاشته است.
با توجه به این که باران‌سنج اداره هواشناسی در منطقه پلنگان دست من است، سال گذشته با وجود کاهش بارندگی، نزدیک به ۳۰۰ میلیمتر باران در پلنگان بارید و نباید این قدر خشکسالی می‌شد که چشمه‌های قدیمی در منطقه ما مثل چشمه بیدبقال خشک شود. اما شاهد این هستیم که مردم به اجبار آب برنجزار را که زیر پای خود اهالی پلنگان بیرون می‌آید و به اول شهر می‌رود، به ازاء هر تانکر یک میلیون تومان می‌خرند و دوباره برای آبیاری درختان انجیر به پلنگان بر می‌گردانند. دوباره این چرخه تکرار و تنها یک پول رد و بدل می‌شود.»
بهترین مبارزه با خشکسالی را خودِ درخت انجیر انجام می‌دهد
ارشدی ادامه می‌دهد: «ما قبلاً برای حفر سه حلقه چاه از طرف شرکت انجیرکاران برای پلنگان، بیدبخون و حاجی‌آباد تقاضا دادیم. برای پلنگان گفتند به خاطر آب شرب شهر به هیچ عنوان موافقت نمی‌کنیم. برای آن دو حلقه چاه دیگر بعد از دو سال دوندگی، موافقت کردند و تنها دو روز بعد آن را لغو کردند.»
این انجیرکار باتجربه عنوان می‌کند: «بهترین مبارزه را خود درخت انجام می‌دهد. در زمان کم باران، اول برگهایش می‌ریزد، بعد از آن سر شاخه‌ها شروع به خشک شدن می‌کنند، سپس شاخه بزرگی خشک می‌شود تا این که به ریشه برسد. حالا، اما گرد و خاک دریاچه از یک طرف، خشکی زمین از یک طرف و نبود بارندگی از طرفی دیگر، همه مزید بر علت شده است. ما قبلاً آفت گرسو یا کنه نداشتیم و اگر هم بود، منحصر به درختان کنار جاده بود که گرد و خاک روی آنها می‌نشست. اما الان همه جا هست؛ چون این گرد و خاک که روی برگ‌ها می‌نشیند شور و تلخ است و باعث می‌شود دیگر برگ نتواند به میوه غذا دهد.»
ارشدی در پایان می‌گوید: «الان دنیا دارد به سمت میوه ارگانیک می‌رود و اگر ما نتوانیم آن را ارائه کنیم، حرفی برای گفتن نخواهیم داشت. در قدیم اصلاً کود و سم و آبیاری نبود و اگر می‌گفتند انجیر صد یک برعکس بود؛ یعنی صد دانه انجیر درجه یک بود و یکی خراب می‌شد. واقعاً همه چیز سر جای خودش بود. اما الان آب و هوا تغییر کرده است؛ هم هوا تغییر کرده و هم آب نیست.»
قدیم همه چیز سر جای خودش بود
درویش آتشی یکی از قدیمی‌ترین و باتجربه‌ترین انجیرکاران نی‌ریز است. او می‌گوید: «انجیر دیم است و از قدیم آبیاری وجود نداشت. همه چیز سر جایش بود؛ بارندگی زمستان مشخص بود، یخبندان زمستان مشخص بود، برفش مشخص بود، روش درختکاری هم با الان فرق می‌کرد. الان دیگر آن حال و هوای قدیم وجود ندارد و همه چیز تغییر کرده است. یخبندان و برف نیست، باران به موقع نیست، روش درختکاری مدرن شده است. آن زمان چیزی به عنوان ریه و نهال گلخانه‌ای نداشتیم. الان کلاً به جای آن ریه‌هایی که ما از کنار درختان بش یا دیم در می‌آوردیم و جایگزین می‌کردیم، گلخانه‌ای شده است. کاشتن قلمه دیگر چندین سال است که از بین رفته و به ذهن کسی نمی‌رسد. چون خشکسالی‌های پی در پی و نیامدن باران ضربه بزرگی زده است. من در طول عمرم ندیدم که آسیاب خبار خشک شود.»
وی ادامه می‌دهد: «متأسفانه الان استهبان در روش آب دادن الگو شده و درختان ۱۰۰ و ۱۲۰ ساله آنها باغی شده است؛ مثل همین باغ‌های حاشیه شهر نی‌ریز که ۱۵ تا ۲۰ روز یا یک ماه یکبار آب می‌خواهد. الان با خشک شدن قناتها، باغ‌ها در حال از بین رفتن هستند. انجیر استهبان نیز ممکن است با همین مشکل مواجه شود و اگر زمانی طولانی به آنها آبرسانی نشود، درختانشان دوام زیادی نمی‌آورند. البته خوشبختانه ما در نی‌ریز جا‌های زیادی داریم که هنوز راه‌های دسترسی ماشین‌ها فراهم نیست و هنوز به همان شکل دیم آنها را نگه داشته‌اند. افرادی هم هستند که با وجود داشتن راه دسترسی، هیچ وقت به درختان بزرگشان آب نمی‌دهند. اگر هم معدود افرادی آب می‌دهند، به علت خشکسالی است و می‌گویند بلکه بتوانیم اصل درخت را نگه داریم که از ریشه خشک نشود.»
آتشی عنوان می‌کند: «انجیر سالیانه حدود ۲۰۰ میلیمتر باران به موقع و خوب می‌خواهد که الان نداریم. اگر چنین می‌شد، انجیر دیم هم محصول می‌داد و هم خودش را نگه می‌داشت؛ اما هم اکنون چنین بارانی نداریم. اگر همین باران خمینه تابستان امسال نیامده بود، حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد درختان خشک می‌شدند. این باران محصول را خراب کرد؛ ولی درخت را نگه داشت.»
او ادامه می‌دهد: «معمولاً در نی‌ریز نهال‌های کوچک را آب می‌دهند و درختان بزرگ آبیاری نمی‌شوند. بستگی به باران دارد و اگر باران نیاید، شاید یک درخت تا ۱۰ سالگی هم نیاز به رساندن آب داشته باشد تا به رشد کامل برسد و ریشه‌اش به عمق ۱۰ متری زمین نفوذ کند؛ جایی که نم و رطوبت است و بتواند خودش را نجات دهد.
در قدیم هم زمان‌هایی بوده که خشکسالی می‌شده و مردم درختان انجیر را می‌بریدند و به درختان علوک پیوند بادام می‌زدند. البته شاید یک دلیل آن به خاطر ماندگاری بیشتر بادام بوده که می‌توانستند زمان زیادی آن را نگهداری کنند.»
در ادامه، نظر دکتر مسلم جعفری محقق هیئت علمی و معاون ایستگاه تحقیقاتی انجیر استهبان را جویا می‌شویم. او می‌گوید: «نگاه منِ کارشناس و دنیا به باغ دیم، به عنوان گوشه‌ای از کشاورزی پایدار در ایران است. کشاورزی پایدار چیزی است که همه دنیا دنبال آن هستند. اگر نیاکان ما ۵۰۰ تا ۶۰۰ سال پیش کشت دیم را انجام می‌دادند، قطعاً الان ما مشکل خشکسالی نداشتیم. ولی پیش‌بینی این مسئله برای آنها محتمل بوده که در آینده وضعیت بدتر می‌شود. مثلاً وجه تسمیه استهبان سته‌بان است؛ یعنی جایی که انگور آن خوب می‌شود. چرا کل زمینهایشان را انگور نکردند؟ چون نیاز آبی آن بیشتر از انجیر است. حالا ما یک کشت دیم را انتخاب کردیم به نام انجیر رقم سبز استهبان. اول باید از خصوصیات خود گیاه بپرسیم آیا شما نیاز به آب دارید یا خیر؟ بعد برای آن نسخه بپیچیم. این نسخه قائم به فرد است و ما آن را برای یک رقم انجیر سبز در یک منطقه خاص می‌توانیم بپیچیم.
مثلاً ممکن است برای آبیاری، یک منطقه با توجه به بافت خاک آن آبیاری لازم داشته باشد و منطقه دیگر نیاز نداشته باشد. در یک منطقه دو هزار لیتر بخواهد و در منطقه دیگر هزار لیتر. این‌ها همه منطقه تا منطقه دارد و بر پایه سن درخت می‌تواند متفاوت باشد. یک کارشناس خبره می‌تواند جمع‌بندی کند که برای این باغ آبیاری لازم است یا خیر. اگر نیاز است، چه زمانی انجام شود و چه میزان و چگونه انجام شود. البته ما می‌گوییم آبیاری کمکی؛ چون درخت، درخت دیم است و اگر هم نیاز داشته باشد، فقط به آبیاری کمکی (تکمیلی) نیاز دارد.»
میزان آب مورد نیاز انجیر
دکتر جعفری ادامه می‌دهد: «اگر به طور متوسط ۲۵۰ میلیمتر بارندگی در طول سال به خصوص در فصل‌های پاییز و زمستان داشته باشیم، یک درخت مثمر انجیر (بالای ۵ سال) نیاز به آبیاری ندارد. حتی ۲۲۰ میلیمتر هم که بیاید، به راحتی سر می‌کند و محصول می‌دهد. اما اگر تا پایان اسفند ماه کمتر از ۲۲۰ میلیمتر بارندگی داشته باشیم، درخت ما نیاز به آبیاری کمکی دارد.»
وی می‌گوید: «یک اصطلاح دیگر هست به نام نیاز آبی؛ به این معنی که در طول یک سال زراعی جاری، یک هکتار انجیرستان به چه میزان آب نیاز دارد. در ایستگاه تحقیقات انجیر ما این کار را انجام دادیم و به این نتیجه رسیدیم که برای یک هکتار انجیر مثمر، در طول سال ۴۵۰۰ متر مکعب آب لازم داریم. البته اگر بخواهیم آبیاری کنیم؛ نه آبیاری کمکی. یعنی اگر بارندگی ما صفر باشد و بخواهیم با این آبیاری درخت را نگه داریم.
در تحقیقاتی که انجام شده، باغی که ۴۵۰۰ متر مکعب آب را برداشت می‌کند، با باغی که نصف این میزان آب دریافت می‌کند، هیچ تفاوتی معنی‌داری در رشد رویشی و زایشی ندارد. پس این برای ما خیلی خوب است و بهتر است مدیریت کنیم و همان دو هزار لیتر را بدهیم؛ بنابراین اگر بارندگی ما کمتر از ۲۰۰ میلیمتر باشد و ما همان دو هزار لیتر آب را به یک درخت بدهیم، همه نیاز آن برطرف می‌شود. همچنین ما به این نتیجه رسیدیم که بهترین زمان برای آبیاری کمکی انجیر دیم رقم سبز استهبان، از اسفند ماه تا اردیبهشت ماه است.
دلیل این که درخت انجیر با نصف میزان آب محاسباتی ما مشکلی برایش پیش نمی‌آید، این است که درختان دیگر آب را به طور آنی مصرف می‌کنند؛ اما درخت انجیر در ریشه‌ها و ساختمان خودش و در بدنه و اسکلت شاخه می‌تواند آب را ذخیره کند. اما درختان دیگر چنین خاصیتی ندارند. انجیر آب را به شکل ترکیبات شیمیایی در می‌آورد و ذخیره می‌کند و بعداً برایش قابل مصرف می‌شود؛ درست مثل کاری که شتر و کوهان آن انجام می‌دهد.»
روش‌های آبیاری
وی می‌گوید: «البته هزار لیتر آب رانباید یکمرتبه پای درخت ریخت و باید آن را در دو یا سه مرحله تقسیم کرد. آبیاری می‌تواند به روش‌های غرقابی با تانکر، قطره‌ای، زیرسطحی و میکروجت انجام شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد میکروجت روش بهتری است. این روش شبیه روش بارانی است که آب را روی درخت و خاک و شعاع سایه انداز آن می‌پاشد و نیاز به پمپاژ دارد. اما در روش زیرسطحی، آب در عمق ۴۰ سانتی‌متری خاک پخش می‌شود.»
دکتر جعفری می‌گوید: «همراه با آبیاری کمکی، باید درخت هرس مناسب شود. این طور نیست که شما با وجود خشکسالی فقط بخواهید آب بدهید. مهم برای ما مدیریت آبیاری است. باید شاخه‌های اضافی مصرف کننده حذف شود، دفعات گرده افشانی را کمتر کنید و در عوض مقدار باری که از درخت برداشت می‌کنید، بار با کیفیت و درجه یک است.
دلیل این که در قدیم با وجود خشکسالی، آبیاری معمولاً انجام نمی‌شده، این بوده که در آن زمان فاصله بین درختان را حداقل ۱۰ متر می‌گرفتند. ساختار ریشه درخت انجیر به گونه‌ای است که ۷۰ درصد ریشه‌ها در عمق ۳۰ تا ۷۰ سانتی‌متری پخش شده و به شکل افقی است. در استهبان باغ‌هایی داریم که فاصله بین درختان ۲۰ تا ۲۵ متر است و در این چند سال خشکسالی یک قطره آب ندادند و محصولشان هم بسیار خوب و نرمال بود. در قدیم به خاطر پیش بینی همین خشکسالی‌ها فاصله‌ها را بیشتر می‌گرفتند. در سال‌های خشکسالی درختان را هرس شدید (اخته) و تعداد دفعات بر دادن را کم می‌کردند.»
پیامد آبیاری بی‌رویه
وی اضافه می‌کند: «من به عنوان یک کارشناس، مخالف آبیاری نیستم؛ اما مخالف آبیاری بی‌رویه هستم. در استهبان، هم آبیاری بی‌رویه داریم و هم آبیاری کمکی. متأسفانه بیش از ۳۰ درصد باغ‌های استهبان آبی شده است. باغ‌هایی که به آب دادن عادت می‌کنند، قطعاً در سال‌های خشکسالی که چاه‌ها و قناتها خشک شوند، این مشکل برایشان به وجود خواهد آمد. خوشبختانه بسیاری از مردم در نی‌ریز هنوز به دنبال این موضوع نرفته‌اند.
در صورتی که درخت انجیر به طور مداوم آبیاری شود، چه بخواهیم و چه نخواهیم، ریشه‌هایش مقداری برای دریافت رطوبت بالا می‌آید و تحمل آن نسبت به حالت عادی که دیم بود، قطعاً کمتر می‌شود. ما باید مدیریت را به گونه‌ای انجام دهیم که با کمترین مصرف آب، بیشترین بهره‌وری را داشته باشیم.
مسئله دیگر این است که همراه با آبیاری مشکل بیماری‌های درختان هم بیشتر می‌شود؛ بیماری‌های قارچی، بیماری‌های ترشیدگی، ویروس‌ها و خیلی بیماری‌های دیگر. همراه با آبیاری، مردم به مصرف بی‌رویه کود و آفت‌کش روی می‌آورند و سلامت محصول که به عنوان یک محصولات ارگانیک صادر می‌شده، به خطر می‌افتد و زیر سؤال می‌رود.»
دکتر جعفری در پایان می‌گوید: «برای درختان غیر مثمر، در سه سال اول کاشت نیاز به آبیاری داریم؛ سال اول یک هفته تا ده روز یکبار آبیاری می‌خواهد. سال دوم، ۱۰ تا ۱۵ روز یکبار، سال سوم ۲۰ روز تا یک ماه یکبار و سال چهارم به بعد اگر بارندگی بیش از ۲۰۰ میلیمتر باشد و برایش آبگیر احداث شده باشد، نیازی به آبیاری کمکی ندارد.»
دکتر جعفری در زمینه آبیاری درختان انجیر مقاله‌ای علمی نگاشته که علاقه‌مندان برای دریافت فایل پی دی اف متن کامل آن به نام «بکارگیری روش‌های مختلف آبیاری تکمیلی در باغات انجیر دیم» می‌توانند به لینک زیر مراجعه کنند:
https://agrilib.areeo.ac.ir/book_10438.html
خیلی خوب بود. همه مردم بخونن و انجیر روبشناسن. 
