خداحافظ درختان خاطره‌انگیز نارنج
چرایی زوال مرکبات در گفتگو با کارشناسان در سال‌های اخیر، یکی از صحنه‌های آشنا در خیابان‌ها و معابر نی‌ریز، درختان زیبای نارنج و عطر مست‌کننده بهار نارنج در اردیبهشت‌ماه بود. اما امروز این صحنه در حال تغییر است. درختان نارنج یکی پس از دیگری از سطح معابر حذف شده و نخل‌ها جای آنها را گرفته‌اند. حتی بلوار سرداران از درختان بیمار شده خود رهایی و چهره‌ای تازه به خود گرفته است.
شهرداری برای حفظ مرکبات تلاش زیادی کرد از جمله رنگ‌آمیزی تنه‌ها، استفاده از کود و...، اما همگی ناکام ماند.
آیا این تغییر، نشانه خداحافظی با مرکبات در فضا‌های عمومی است؟ چه دلایلی پشت زوال گسترده این درختان نهفته و آیا راهی برای مقابله وجود دارد؟
برای پاسخ به این پرسش‌ها با دو کارشناس برجسته در حوزه کشاورزی به گفتگو نشستیم:
مهندس مهدی اعیان‌منش (مدیر جهاد کشاورزی شهرستان استهبان) و دکتر حامد حسن‌زاده (کارشناس سازمان جهاد کشاورزی استان فارس).
زوال؛ فراتر از یک پدیده محلی
مهندس اعیان‌منش که خود از افراد نی‌ریزی فعال در این حوزه است با اشاره به ابعاد گسترده این پدیده گفت: «زوال مرکبات فقط مختص نی‌ریز نیست. در استان فارس شهر‌هایی مثل جهرم، داراب و فسا نیز به شدت با این بحران مواجه هستند. حتی تیمی از کارشناسان اسپانیایی برای بررسی موضوع به فارس آمدند. آنها توصیه‌هایی مانند آبیاری منظم در فصل گرما، تغذیه دقیق و هرس مناسب ارائه کردند، اما به نظر می‌رسد این اقدامات دیگر کافی نیست و باید به سمت درختان جایگزین حرکت کرد.»
او ادامه داد: «از زمان اوج‌گیری ریزگرد‌ها در سال‌های گذشته، نخستین نشانه‌های زوال ظاهر شد.»
چه درختانی می‌توانند جایگزین مرکبات شوند؟
اعیان‌منش تأکید می‌کند: «بر پایه اقلیم منطقه نی‌ریز، گونه‌هایی مانند ازگیل، خرمالو، انجیر و زیتون گزینه‌های بسیار مناسبی هستند. نه تنها به شرایط کم‌آبی مقاوم‌ترند، بلکه در برابر بیماری‌ها نیز پایداری بیشتری دارند. اگر همچنان اصرار بر کاشت مرکبات وجود دارد، باید حتماً نهال‌ها از نهالستان‌های معتبر خریداری شوند و ضمانت سلامت داشته باشند.»
نگهداری در خانه؛ ممکن ولی دشوار
در ادامه، دکتر حسن‌زاده نیز در تماس تلفنی افزود: «اینکه تصور کنیم مرکبات برای معابر شهری مناسب هستند، نادرست است. نگهداری از این درختان نیازمند مراقبت ۲۴ ساعته، آبیاری دقیق و تغذیه منظم دارد. شهرداری هرگز نمی‌تواند چنین سطحی از رسیدگی را در معابر عمومی داشته باشد.»
او نیز مانند اعیان‌منش بر جایگزینی درختان زوال‌یافته با گونه‌هایی مانند نخل و زیتون در مناطق نیمه‌گرمسیری تأکید کرد و گفت: «پیشنهاد‌های مهندس اعیان‌منش کاملاً دقیق و علمی است.»
تحقیقات مکتوب: زوال مرکبات از نگاه علم
برای درک بهتر ابعاد این پدیده، نگاهی به پژوهش‌های علمی در این زمینه انداختیم:
۱. گسترش بیماری: بیماری زوال مرکبات ابتدا از جنوب ایران (فارس، کرمان، هرمزگان) شروع شد و در مدت کوتاهی به استان‌های شمالی نیز گسترش یافت. انواع درختان مانند پرتقال، نارنگی، لیمو و گریپ‌فروت دچار این مشکل شده‌اند.
۲. علائم رایج:
◻ زردی و لوله‌شدن برگ‌ها
◻ خشک شدن شاخه‌ها
◻ ریزش برگ و میوه
◻ سیاه‌شدن ریشه‌ها و پوسیدگی آنها در مواردی مرگ کامل درخت هم گزارش شده است.
۳. عوامل مؤثر:
عوامل غیرزیستی: خشکی، شوری خاک، گرمای زیاد، آبیاری نامناسب
عوامل زیستی: نماتودها، قارچ‌ها (مانند فایتوفترا)، ویروس‌ها و باکتری‌ها
باید این نکته را تأکید کرد که هیچ عامل واحدی وجود ندارد و ترکیبی از عوامل باعث این بحران شده‌اند.
۴. راهکار‌های علمی:
◻ استفاده از نهال سالم و مقاوم
◻ بهبود زهکشی و بافت خاک
◻ مدیریت دقیق آبیاری و تغذیه
◻ مقابله با آفات و بیماری‌ها
◻ سایه‌اندازی یا خنک‌سازی خاک در تابستان
***
چه از زبان کارشناسان محلی و چه از دل پژوهش‌های علمی، پیام واحدی شنیده می‌شود: درختان مرکبات در شرایط فعلی اقلیمی، اقتصادی و زیستی برای فضای سبز شهری و باغات مناسب نیستند. جایگزینی آنها با گونه‌های مقاوم و بومی، نه‌تن‌ها مقرون‌به‌صرفه‌تر است بلکه برای حفظ محیط‌زیست شهری نیز مفیدتر خواهد بود.
مرکبات شاید هنوز در باغچه‌های شخصی، با مراقبت شبانه‌روزی زنده بمانند، اما درختان خیابانی و باغی باید چهره‌ای نو به خود بگیرند.
