در شماره پیش به مهمترین موسیقیدانان ایران پس از اسلام اشارهای شد. در این شماره ادامه نوشتار را میخوانید.
*****
ابوعبدالله محمد بن كاتب خوارزمی
از دانشمندان مشهور سده چهار مهشیدی. شهرت او بیشتر به واسطه کتابی است که به صورت دائرة المعارف به نام مفاتیح العلوم در حدود سال ۳۷۰ مهشیدی تألیف کرده. فارمر مینویسد: مفاتیح العلوم از کهنترین و معروفترین دائرةالمعارفهای عربی است و اهمیت بسیار دارد، زیرا که اولاً شرح آلات موسیقی را ذکر کرده، ثانیاً از اصول آهنگ یا لحن صحبت داشته، ثالثاً اصول ایقاع را بیان میکند و به امر نوح دوم سامانی (متوفی ۳۸۷ مهشیدی) تألیف یافته است. خوارزمیدر مقاله دوم مفاتیح العلوم که 9 باب است، سه فصل کوتاه را به موسیقی اختصاص داده است.
ابوعلی حسین بن عبدالله سینا معروف به ابنسینا
(4۲۸ - ۳۷۰ مهشیدی) دانشمند و فیلسوف بزرگ. افزون برآثار ارزنده در فلسفه، منطق و طب، در موسیقی نیز صاحب آثار با ارزشی است. در کتاب نجات که خلاصهای است از کتاب شفا، بخشی را به موسیقی اختصاص داده است. کتاب نجات در سه جزء است. قسمت ریاضیات آن را شاگرد ابن سینا، ابوعبید جوزجانی، نوشته و برکتاب استاد خود افزوده است. بخش موسیقی کتاب نجات به نام «رساله فی الموسیقى» جزو مجموع رسائل ابن سینا (سبع رسائل) است. ابن سینا در حکمت نظری، ریاضیات را به چهار بخش تقسیم میکند: علم عدد، علم هندسه، علم هیئت و علم موسیقی.
ابن سینا در شفا بابی را با عنوان «فن» به موسیقی اختصاص داده که دارای شش مقاله (یا مبحث) است مشتمل بر چند فصل.
مبحث اول: در صوت، روش تحقیق و تعریف صدا، تعریف موسیقی، علل ایجاد صدای زیر و بمیو علل آن، ابعاد موسیقی وغیره.
مبحث دوم: ابعاد، جمع و تفریق ابعاد، دو برابر کردن و نصف کردن ابعاد و غیره
مبحث سوم: اجناس و طبقات آن، شماره اجناس وغیره.
مبحث چهارم: جموع و انتقال، دستگاه [ایجاد آهنگ از خطوط موسیقی (نت)].
مبحث پنجم: ایقاع (ضرب)، علم اوزان، وزن خوانی، انواع اوزان متصل و منفصل، اوزان چهارتایی و پنج تایی و شش تایی، اوزان معمولی، اوزان شعری.
مبحث ششم: مبحث تألیف، ترکیب و تألیف آهنگ، اسباب و آلات موسیقی
در موسیقی دوره اسلامیگروهی از الحان ضربی که از دوره ساسانیان باقی مانده بود معمول بود که آنها را «دستانات» میگفتند و تصنیف یا تألیف آنها را به باربد نسبت میدادند. فارابی و کندی نیز در این باره توضیحاتی دادهاند. ابن سینا در کتاب شفا بیست قطعه از این آوازهای ضربی را نام میبرد و از فحوای کلام او چنین بر میآید که «دستانات» در زمان او معمول بوده است ولی به تدریج فراموش شده، چنانکه تا زمان صفی الدین عبدالمومن ارموی موسیقیدان بزرگ سده هفتم مهشیدی تنها شش دستان از آنها باقی مانده است. ابن سینا نقل میکند که این «دستانات» حتی در اسپانیا رواج داشته است، و این قول رواج موسیقی ایران در اسپانیا را بوسیله «زریاب» تأیید میکند. از میان کتابهای فارسی ابن سینا دانشنامه علایی یا حکمت علایی از همه مهمتر است. این کتاب را ابوعلی به خواهش علاءالدوله کاکویه نوشته و خود درسبب تألیف کتاب و اجزاء آن گوید: «علاءالدوله فرمان داد که باید مرخادمان این مجلس را بزرگ کتابی تصنیف کنم به فارسی دری که اندر وی اصلها و نکتههای پنج علم از علمهای حکمت پیشینگان گرد آورم به غایت مختصر» و پس از بیان قسمت اول و دوم و سوم کتاب گوید: «و چهارم علم موسیقی و باز نمودن سبب ساز و ناساز و آوازها و نهاد لحن ها، الخ»
او به تألیف کامل این کتاب توفیق نیافت و بعد از او ابوعبید جوزجانی شاگردش به اتمام آن همت گماشت و موسیقی آن را از موسیقی شفا ترجمه کرد و بر آن افزود.
ابنسینا نخستین کسی است که پس از اسلام از وی در باب اصول فن موسیقی به زبان فارسی کتابی باقی مانده است و این همان کتاب «النجاة» است که شاگرد او ترجمه کرده و آن را دانشنامه علایی نام نهاده است.
علم موسیقی از نظر ابن سینا شامل دو قسمت نغمهها و وزنهاست. بوعلی زیری [(صدای زیر)] را زیادی کشش و اتصال شدید ذرات