دستاوردها و پیشرفتهای شگرف ژاپن در دهههای اخیر موجب حیرت و حسرت جهانیان شده است. بسیاری از پژوهشگران راز موفقیت و توفیق ژاپنیها را در فرهنگ آموزش و پرورش آن جستجو میکنند. نویسنده این مقاله چندین سال به مطالعه و مشاهده موضوع آموزش در سرزمین آفتاب تابان (ژاپن) پرداخته و بر پایه آن، درسهایی از فرهنگ آموزش و مدارس ژاپنیها گرفته که خلاصه آنها را در این نوشتار آورده است.
مقدمه
امروزه شواهد حاصل از پژوهشها در خصوص فرهنگ آموزش در مدارس ژاپن اعجاب جهانیان را برانگیخته. آنها در چندین آزمون بینالمللی (مانند TIMSS) جزو کشورهای برتر جهان بودهاند. همچنین، مطالعات تطبیقی آموزش و پرورش نشان میدهد، آموزش و پرورش عمومی ژاپن، به ویژه در دوره ابتدایی، از کیفیت بسیار بالایی برخوردار است.
ازرا ووگل، استاد دانشگاههاروارد، که حدود 20 سال به مطالعه فرهنگ ژاپن مشغول بوده مینویسد: من از موفقیتهای ژاپن طی دو دهه اخیر شگفت زده بودم. از خودم میپرسیدم، چرا ژاپن بیآنکه منابع طبیعی داشته باشد، تا این حد در حل مسائل و مشکلاتی که برای جامعه آمریکا ناگشوده مانده، موفق است؟! اما به راستی راز موفقیت ژاپن در چیست و کدام ویژگی باعث شده بسیاری از آگاهان، قرن بیستویکم را قرن ژاپن بدانند و آن را کشور شماره یک دنیا بشناسند؟ در این جُستار نیم نگاهی به فرهنگ آموزش ژاپنیها که منشأ این دستآوردهاست، خواهیم داشت.
نظام آموزش ابتدایی ژاپنیها
مدارس ابتدایی در ژاپن بسیار جالب و دیدنی هستند. ساختار و نظام آموزش ابتدایی ژاپن به پرورش شخصیت کودک در این دوره بسیار توجه و تأکید دارد. فضای فیزیکی مدارس ابتدایی بسیار مجهز و در خور توجه است، بهطوری که اکثر آنها استخر دارند و فضا بسیار تمیز و با طراوت است. اما چرا مدارس ابتدایی؟
اکثر پژوهشگران آموزش و پرورش ژاپن، مدارس ابتدایی را بسیار سرزنده، بزرگ، جالب و جذاب توصیف کردهاند. برای مثال کومینگر میگوید: مدارس ابتدایی گل سرسبد آموزش و پرورش ژاپن هستند. ژاپن در مقایسه با ایالات متحده آمریکا سهم بیشتری از تولید ناخالص ملی خود را در 12 سال تحصیلی (از ابتدایی تا پایان دبیرستان) و مقدار کمتری از آن را در آموزش دانشگاهی خویش هزینه میکند.
در طول بیش از یکصد سال، ملت، رهبران و دولتمردان ژاپنی به دوره آموزش ابتدایی، به عنوان محوری سرنوشتساز در توسعه ملی، نظر داشتند. چنانکه آری نوری موری (معمار مدرنیزاسیون ژاپن) در سال 1885 مینویسد:
99 درصد دانشآموزان دوره ابتدایی ژاپنی در مدارس ابتدایی دولتی محل اقامت خود درس میخوانند. در این دوره، آموزش رایگان است و فرزندان تمام ساکنان محل اجازه ثبتنام دارند.
در ژاپن 90 درصد دانشآموزان کلاس دوازدهم را با موفقیت پشت سر میگذارند (این نسبت در آمریکا 73 درصد و در اروپا 50 درصد است).
ویژگیهای فرهنگ مدارس در ژاپن
مطالعات درباره نظام آموزشوپرورش ژاپن ویژگیهای زیر را به عنوان فرهنگ مدارس در ژاپن نشان میدهند:
- قائل شدن اهمیت بسیار زیاد مردم و دولت برای آموزش و پرورش (دولت ژاپن بیشترین سهم از تولید ناخالص ملی را صرف دورههای آموزش پیشدبستانی و ابتدایی میکند).
- تأکید بر کارگروهی.
- انعطاف فکری، نوپذیری و نوسازی اعجازآمیز ژاپن
- وجود شوق یادگیری
- داشتن اخلاق کار و تلاش
- مشارکت فعال دانشآموزان در کارهای مدرسه (تعاون و همراهی گروهی)
- تلقی مدرسه به عنوان محل زندگی دانشآموزان
- تلاش همگان برای رشد خلاقیت و روحیه کارگروهی
- مورد توجه بودن بازیهای آزاد
- تربیت بچهها برای زندگی در جامعه
- پرورش حس اعتمادبهنفس
- همکاری در نظافت مدرسه
- ایجاد فرصتهای آموزشی مساوی برای همگان
- مربی بودن معلمان نه مستبد بودنشان (معلم در نقشهادی، راهنما و حامی)
- ضروری بودن تفریح و شادی [شادابی] در مدارس
- توجه به تفریح و شادی [شادابی] دانشآموزان به عنوان راهبردی برای وارد کردن آنان به مشارکت و همکاری
- تقسیم دانشآموزان به گروههای کوچک
- تلفیق شادی و لذت در فرایند آموزش و یادگیری
- حذف تعارض و دشمنی بین معلم و شاگرد
- حذف مردودی در دوره ابتدایی و منع نشدن هیچ دانشآموزی از مشارکت در فعالیتها
فرهنگ نظام آموزشی ژاپنیها
نگارنده که خود به مشاهده مدارس ژاپن پرداخته، بسیاری از دانشآموزان ابتدایی و پیشدبستانی را در حال نظافت کلاس و مدرسه دیده است. در یکی از مدارس ابتدایی در کیوتو و یک مرکز پیشدبستانی در توکیو، شاهد دستمال کشیدن بچهها در راهرو و کلاس بوده است.
ویژگی مهم فضای فرهنگی مدارس ژاپن (در دوره ابتدایی) سرزندگی، شلوغی، شادابی، شادی و جار و جنجال کلاس است. معلمان ژاپنی بر خلاف همکاران خود در سایر کشورها، تلاشی برای سکوت و بیحرکت نگه داشتن دانشآموزان نمیکنند. دانشآموز مجاز است با بغل دستی خود صحبت کند، برای تراشیدن مدادش از جا بلند شود یا پردهها را بکشد. این قبیل کارها اختلال در نظم کلاس به شمار نمیرود. بنابراین، نظم و انضباط تحمیلی نیست و در نتیجه کلاسها نیز شلوغ و پر جار و جنجال هستند و این امر از نظر معلمان و مربیان بیاشکال است.
آموزشوپرورش ژاپن با محاسنی که دارد و میتواند برای ما هم آموزنده باشد، در دهههای اخیر با مشکلاتی هم مواجه بوده است که صاحبنظران علوم تربیتی را به فکر واداشته است. از جمله این مشکلات میتوان از اذیت و آزار دانشآموزان، کاهش انگیزه آنان برای ادامه تحصیل، توجه نکردن به فردیت و کمتوجهی به خواستههای فردی نام برد که مشکلاتی را برای نظام آموزش و پرورش کشور ایجاد کرده است که توجه را برمیانگیزند.
«ووگل» معتقد است، نوسازی ژاپن از اواسط قرن نوزدهم (یعنی عصر امپراتوری «میجی» در سال 1868) آغاز شده است. از آن زمان، ژاپنیها به طور جدی با فرهنگ غرب آشنا شدند و از ترکیب و تلفیق عناصر فرهنگی خود، فرهنگ نوین ژاپن را ساختند. روش ژاپنیها در این ترکیب فرهنگی، هشیارانه و آگاهانه بود. ژاپنیها تمدن و فرهنگ کهن خود را با دانش نوین در آمیختند و فرهنگ کهن را دور نینداختند. حاصل این آمیزش بسیار اثربخش بود و فرهنگ ژاپن شکوفا شد. همچنین، ویژگیهایی همچون پشتکار، صبر و حوصله، انضباط درونی، حساسیت و احترام به دیگران و تأکید بر کارگروهی در موفقیت آنها سهم داشته، ولی «ووگل» معتقد است: پیشرفت ژاپنیها بیشتر دستاوردهای ساختارهای سازمانی، سیاستگذاری و برنامهریزی درست آنهاست. شاید بتوان گفت، «مدیریت ژاپنی» که زبانزد جهانیان است، در این توفیق سهم بسزایی داشته است. بسیاری از پژوهشگران علل توفیق ژاپن را به نظام آموزشوپرورش کارا، باکیفیت و سرمایهگذاری زیاد روی پرورش منابع انسانی، سختکوشی و وفاداری افراد به سازمانهایی که در آن کار میکنند، احساس تعهد در جهت رشد و پیشرفت، فداکاری و آمادگی برای اصلاح نارساییها و اشتباهات خود، سازماندهی و مدیریت بسیار خوب و کارساز نسبت میدهند. همچنین، برخی اندیشمندان میگویند: مردم ژاپن به آموزش و پروردن منابع انسانی خود بسیار توجه و تأکید دارند. برخی از پژوهشگران جهش ژاپن را حاصل ویژگیهای فرهنگی خاص آنها و برخی دیگر تواناییهای ژاپنیها برای «کار گروهی» را کلید موفقیت آنها میدانند.
منبع:
مجله رشد تکنولوژی، دوره سی و سوم، شماره 8، اردیبهشت 1397، صص 26 تا 28