در حالی که صدای زنگ خطر خشکسالی بیش از هر زمان دیگری در استان فارس و خصوصاً شهرستان نی‌ریز طنین‌انداز شده، عبداله خیراندیش رئیس اداره منابع آب شهرستان، آماری نگران‌کننده از سال‌ها کاهش پیوسته سطح آب‌های زیرزمینی ارائه می‌دهد. 
نمودار افت؛ از ۴۰ تا ۸۰ سانتی‌متر در سال
خیراندیش در گفتگو با نی‌ریزان فارس، از روند رو به افزایش افت سطح آب‌های زیرزمینی می‌گوید: «در سال‌های گذشته، میزان کاهش سالانه سطح آب حدود ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر بود؛ اما اکنون این رقم به ۷۰ تا ۸۰ سانتی‌متر رسیده است. آمار ماهانه برداشت از چاه‌های پیزومتری در نی‌ریز مؤید شدت گرفتن بحران، هم در بخش کشاورزی و هم شرب است.»
وی دلیل این روند را به وضوح کاهش شدید بارندگی و مصرف بی‌رویه عنوان و ابعاد خسارات را چنین توصیف می‌کند: «مساحت شهرستان نی‌ریز حدود ۸۰ در ۱۰۰ کیلومتر مربع است. اگر ضریب تخلخل بستر آب زیرزمینی را فقط ۲۰ درصد در نظر بگیریم، سالانه حجم قابل توجهی از آب از دست می‌رود و این آب هیچ جایگزینی ندارد.»
۳۰ سال، ۱۲ متر افت؛ تهدیدی عمیق‌تر از آمار‌های سالانه
رئیس اداره منابع آب تأکید می‌کند که نگاه به گذشته برای فهم عمق بحران حیاتی است: «از سال ۷۰ تاکنون، طبق آمار‌های شبکه پایش و اندازه‌گیری منظم، سطح آب زیرزمینی دست‌کم ۱۲ متر افت داشته است. این کاهش محسوس و مداوم در بخش زیادی از مناطق دشت نی‌ریز مشاهده می‌شود.»
او محدوده مطالعاتی دشت را با گستره‌ای معادل ۹۹۵ کیلومتر مربع معرفی می‌کند و با اتکا به محاسبات کارشناسی ادامه می‌دهد: «افت ۱۲ متری سطح آب در این مساحت معادل حداقل ۲.۳۸۸ میلیارد مترمکعب کسری مخزن است؛ در مناطقی که ضریب تخلخل به ۴۰ درصد می‌رسد، این حجم ممکن است حتی بیش از ۵ میلیارد مترمکعب باشد.»
مصرف بیشتر از آورده؛ تداوم روند یعنی خاموشی منابع
وضعیت مصرف آب در نی‌ریز و اختلاف آن با آورده سالانه نکته کلیدی دیگری است که خیراندیش هشدار می‌دهد: «میزان مصرف سالانه آب در دشت نی‌ریز بین ۵ تا ۸ میلیون مترمکعب است؛ در حالی که آورده ناشی از بارندگی در خوشبینانه‌ترین حالت به ۴.۵ میلیون مترمکعب می‌رسد. این اختلاف هر سال نیم میلیون مترمکعب کسری به ذخایر اضافه می‌کند؛ اگر این روند متوقف نشود، ظرف یک دهه بخش عمده منابع از مدار خارج خواهد شد.»
داده‌های مبهم از اعماق؛ نبود نقشه دقیق آبخوان‌ها
رئیس اداره منابع آب بر دشواری تخمین مقدار دقیق منابع حاضر دست می‌گذارد: «به دلیل نبود مطالعات جدید و هزینه‌های سنگین حفاری و شناسایی، اطلاعات ما عمدتاً بر پایه روند افت سطح آب است و آمار روزآمدی از موجودی کل سفره‌های زیرزمینی نداریم.»
دلایل بحران؛ از شبکه‌های معیوب تا برداشت‌های مازاد و انشعابات غیرمجاز
در تحلیل او، چند عامل بحران را تشدید می‌کند:
- نشت و خرابی شبکه انتقال آب
- افزایش چاه‌های غیرمجاز (۵۰ چاه غیرمجاز شناسایی‌شده، اما احتمال وجود چاه‌های بیشتر در منازل و باغ‌های شخصی هست.)
- استفاده نادرست از آب شرب برای مصارف غیرضروری مانند آبیاری فضای سبز و شستشوی خودرو
او خاطرنشان می‌کند که حدود ۴۰ درصد آب تولیدی شهرستان در اندازه‌گیری‌های کنتور ثبت نمی‌شود.
برنامه‌ها و راهکارها؛ آیا فرصت جبران هست؟
اداره منابع آب نی‌ریز برای مقابله با این بحران، مجموعه‌ای از راهکارها را به اجرا درآورده است:
- طرح احیاء و تعادل‌بخشی منابع آب شامل آموزش، پر کردن چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتور هوشمند (تا امروز ۲۴۰ تا ۲۵۰ مورد)
- محدودیت جدی کف‌شکنی و جابه‌جایی چاه‌ها؛ فقط با مجوز‌های حداقلی
- مدیریت هوشمند آب و برق و راه‌اندازی سامانه‌های کنترل از راه دور
- تغییر جهت سیاست‌های اشتغال از کشاورزی به صنایع کم‌آب‌بَر و انرژی خورشیدی
- تأمین آب جدید؛ چالشی بزرگ با هزینه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی
خیراندیش چشم‌انداز روشنی برای تأمین آب جدید ترسیم نمی‌کند؛ اما گزینه‌هایی مانند استفاده از منابع آهکی، انتقال آب از استهبان یا بند خاکی اسلام‌آباد و حتی انتقال از خلیج فارس را یادآور می‌شود. هر یک، اما با هزینه‌های اقتصادی، فنی و اجتماعی بالا مواجه‌اند.
بحران پیش رو، پیامد‌های اجتماعی و لزوم مشارکت همگانی
این مقام مسئول هشدار می‌دهد: «اگر اکنون برای مدیریت مصرف اقدام نکنیم، ظرف ۱۰ سال آینده سفره‌های آب به مرز نقطه صفر می‌رسند. تجربه شهر‌هایی مثل آباده و داراب پیش‌روی ماست که با انتقال آب از فاصله‌های دور و هزینه‌های سنگین مواجه شدند.»
در پایان، تأکید او بر تغییر رفتار و افزایش آگاهی عمومی است: «آینده منابع آب نی‌ریز به همدلی و مشارکت آگاهانه مردم، مسئولان و رسانه‌ها گره خورده است. تا زمانی که مصرف آب بالاتر از میانگین جهانی بماند و مردم نسبت به مسئولیت خود بی‌تفاوت باشند، هیچ راهکاری پاسخ‌گو نخواهد بود.»
