کاروانسرای سروی نی‌ریز با قدمتی حدود ۲۰۰ سال، نه تنها یک اثر تاریخی ثبت‌شده در فهرست میراث فرهنگی ایران است، بلکه نمادی از هویت و فرهنگ این منطقه به شمار می‌رود. 
این بنا که روزگاری محل استراحت و تبادل کالا بین مسافران و تجار بوده، اکنون نیازمند توجه و مرمت فوری است تا از خطر تخریب نجات یابد.
این بنای ارزشمند که به‌دلیل معماری خاص و موقعیت تجاری خود از اهمیت بالایی برخوردار است، با مشکلات متعددی نظیر مسائل حقوقی، تعدد مالکین و تخریب ناشی از نادیده‌گرفتن اصول حفاظتی مواجه شده است.
آذرماه سال ۱۳۹۹، حامد فرغت شهردار سابق نی‌ریز به نی‌ریزان فارس گفت که شهرداری نی‌ریز طی فرآیند‌های اداری و حقوقی موفق به تملک یک سوم از سهام این کاروانسرا شده است. در قالب این تملک، شهرداری تفاهم‌نامه‌ای با سازمان میراث فرهنگی تنظیم کرد که هدف آن مرمت و احیاء بنا تا اَمرداد سال ۱۴۰۰ بود. با این حال، به‌دلیل کمبود بودجه و عدم تعیین تکلیف حقوقی در خصوص سهم سایر مالکین، فرآیند مرمت تاکنون به تأخیر افتاده است.
این کاروانسرا با مساحتی حدود ۴۶۰۰ متر مربع و ۶۰ مغازه، علاوه بر ارزش تاریخی، پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به یک مرکز اقتصادی مدرن را دارا است. اما تخلیه مستأجران و نیاز به سرمایه‌گذاری بیش از ۵۰ میلیارد تومان برای بازسازی، از مهمترین چالش‌های پیش‌روی این پروژه بوده است.
سجاد شاهسونی شهردار نی‌ریز در گفتگو با ما اعلام کرد: «پیش از این و در زمان شهردار سابق، شهرداری موفق به تملک ۱۱.۲۵ سهم از ۶۰ سهم مربوط به کاروانسرا شده بود.» او توضیح داد که این تملک از طریق دادگاه و به دلیل مجهول‌الهویه بودن مالکیت برخی از سهام صورت گرفته است. به گفته وی، شهرداری قصد دارد با مذاکرات بیشتر، سهم باقی‌مانده را تملک کند.
به گفته حسام بهجت‌نیا مسئول واحد حقوقی شهرداری، شهردار وقت آقای فرغت، به اهمیت تملک این اثر تاریخی تأکید داشت و در آن زمان تلاش‌هایی برای جلب رضایت مالک آغاز شد؛ اما مراحل اولیه به دلیل مشکلات مالی و عدم توافق با مالک به نتیجه نرسید. وی بیان داشت که این کاروانسرا بدون سند رسمی تک برگ است و با موانع حقوقی و ثبتی مواجه است.
بهجت‌نیا توضیح داد که شهرداری با بهره‌گیری از بند ۱۴ ماده ۱۵ قانون شهرداری‌ها، اقدام به تنظیم تفاهم‌نامه‌ای با سازمان میراث فرهنگی استان کرد.
به گفته وی، در بودجه سالانه شهرداری ردیف ویژه‌ای برای تملک کاروانسرا اختصاص داده شده بود و پس از تصویب شورای شهر، فرآیند قانونی تملک آغاز شد. شهرداری سپس از قانون «نحوه تقویم ابنیه و املاک مورد نیاز شهرداری‌ها» بهره گرفت که اجازه می‌دهد در برخی شرایط، مانند «مجهول‌المالک بودن ملک»، تملک بدون توافق مالک انجام شود.
بهجت‌نیا افزود: «با این حال، مالک اصلی که مدعی مالکیت بر ۱۱ سهم این ملک بود، اقدام به شکایت و درخواست ابطال عملیات تملیکی کرد. این شکایت ابتدا در مرحله بدوی رد و سپس در مرحله تجدیدنظر نیز بر این رأی تاکید شد.»
حامد فرغت شهردار سابق نی‌ریز در گفتگو با ما، از اقدامات و مشکلات مربوط به تملک و مرمت کاروانسرای تاریخی سروی سخن گفت. او با اشاره به بند ۲۲ ماده ۵۵ قانون شهرداری‌ها، این قانون را مبنای همکاری شهرداری‌ها با اداره میراث فرهنگی در راستای حفظ و مرمت آثار تاریخی عنوان کرد. فرغت توضیح داد که یکی از اقدامات مهمی که شهرداری نی‌ریز در این پروژه انجام داده، تهیه عکس‌هوایی و نقشه‌برداری دقیق از کاروانسرای تاریخی سروی، امضای توافقنامه سه‌جانبه با مدیرکل میراث فرهنگی استان فارس، طی فرآیند پیچیده و سنگین تملک بخش مجهول‌المالک کاروانسرا مطابق قانون نحوه تقویم (قیمت‌گذاری) ابنیه، املاک و اراضی مورد نیاز شهرداری‌ها و پرداخت کامل ارزش ریالی آن، مذاکرات متعدد و طولانی با مالک باقی‌مانده کاروانسرا و همچنین اخذ دستورات و موافقت‌های قانونی لازم از معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت ملی بازآفرینی شهری در خصوص تأمین زمین معوض بوده است.
به عقیده فرغت، با توجه به فرآیند قانونی صورت گرفته، هم‌اکنون شهرداری مالک نزدیک به ۱۲ سهم کاروانسرای سروی است و در صورتی که شخص یا اشخاصی از طریق محاکم قضایی موفق به اثبات مالکیت شوند، باید مبلغ ریالی را که شهرداری به صندوق اداره ثبت اسناد پرداخت کرده دریافت نمایند. این موضوع خللی در مالکیت شهرداری ایجاد نخواهد کرد؛ مگر این که در دفاعیات بعدی کوتاهی صورت گرفته باشد.
او همچنین به اختلافات آن زمان در شورای شهر اشاره کرد و گفت: «این مسائل باعث ایجاد تأخیر و موانع در پیشبرد برخی از پروژه‌ها، به ویژه پروژه‌های مرمت ابنیه تاریخی شده بود که با اصلاحات صورت گرفته در شورای شهر، فرآیند اجرای پروژه‌های مشابه تسهیل شده و تملک حمام تاریخی میرزا مسیح پورمند (حمام محله) نیز یکی از پروژه‌هایی بود که پس از ورود عضو جدید شورای شهر توسط شهرداری انجام شد.»
یکی از مهمترین چالش‌ها، تخلیه مستأجران فعلی کاروانسرا است. هر چند ممکن است اعتبار کافی برای مرمت این بنای تاریخی ارزشمند وجود نداشته باشد، ولی به نظر می‌رسد دست کم به عنوان یک اثر تاریخی ثبت شده، باید فوراً کاروانسرا تخلیه شود تا آسیب کمتری به آن برسد.
نماینده مالکان کاروانسرا هدف اصلی خود را احیاء کاروانسرا تحت عنوان یک اثر تاریخی بیان کرد که می‌تواند بیانگر ریشه و اصالت فرهنگ مردم نی‌ریز باشد.
عزیز آزاد گفت: «نیت اصلی بجا گذاشتن یادگاری ماندگار از خانواده آزاد در شهرستان است. در کنار آن می‌توانیم پس از بازسازی، این کاروانسرا را به یک مرکز فرهنگی، هنری و تجاری تبدیل کنیم تا صاحبان فکر و اندیشه و هنرمندان و حتی بازاریان بتوانند از محیطی فاخر و در شأن مردم متمدن فارس و مخصوصاً شهرستان نی‌ریز بهره ببرند. این مکان پتانسیل این را دارد که به یک مرکز توریستی، فرهنگی و هنری تبدیل شود.»
عزیز آزاد افزود: «هدف ما آباد کردن این مجموعه است تا به عنوان یادگاری برای شهرمان بماند. از مسئولان و حتی مستأجران تقاضا داریم تا می‌توانند همکاری لازم را انجام دهند تا بتوانیم این مجموعه را به یادگار بگذاریم.»
حمیدرضا هادی، رئیس اداره میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی نی‌ریز، به بحران‌های مالی و فقدان برنامه جامع مرمتی مشخص اشاره کرد و پیشنهاد استفاده از برنامه «صندوق حفظ و احیاء» را به عنوان یکی از راه‌حل‌ها برای بهره‌برداری از این مکان مطرح کرد.
وی بیان کرد که اگر اقدامات جدی برای حفاظت از این بنا انجام نشود، خطر تخریب بیشتر وجود دارد.
هادی در این خصوص گفت: «این صندوق می‌تواند ملک را به مدت ۱۰ تا ۲۰ سال اجاره کرده و پس از مرمت، برای چند سال مورد بهره‌برداری قرار داده و پس از پایان قرار داد در اختیار مالک قرار دهد. اما این پیشنهاد تاکنون مورد استقبال مالکان قرار نگرفته است.»
هادی ضمن تأکید بر کمبود‌های موجود در حوزه اعتبارات گفت: «مالکین و شهرداری هر دو آماده‌اند کاروانسرا را مرمت کنند؛ هر چندتا امروز، طرح مرمت آن آماده نشده است. این سازمان حاضر است در چارچوب وظایف قانونی خود، مشاوره و حمایت مالی محدودی را در اولویت‌بندی اعتبارات خود ارائه دهد.»
وی افزود: «میراث فرهنگی نمی‌تواند یک شبه این بنا را به‌طور کامل مرمت کند. بنابراین، پیشنهاد ما این است که پروژه به شکل مرحله‌ای پیش برود؛ ابتدا مرمت ضروری در بخش‌هایی از بنا انجام شود تا از تخریب بیشتر جلوگیری شود و سپس سایر بخش‌ها مورد بازسازی قرار گیرد.»
رئیس اداره میراث فرهنگی نی‌ریز درباره آسیب‌های واردشده به این اثر تاریخی توضیح داد: «بخش‌هایی از کاروانسرا توسط اجاره‌نشین‌ها به انبار تبدیل شده و به سازه بنا آسیب وارد کرده است که در هنگام مرمت باید تخلیه شود تا با توجه به کاربری پیش‌بینی شده، بتوان از این حجره‌ها استفاده‌ای مرتبط و غیر از انبار کرد. برای این منظور راهکار قانونی نیز پیش‌بینی شده است.»
هادی در پایان تأکید کرد: «میراث فرهنگی وظیفه خود می‌داند که برای حفظ این اثر ارزشمند برنامه‌ریزی کند؛ اما نیاز است که مالکان و شهرداری نیز به‌طور جدی وارد عمل شوند و پیشنهاد‌های عملی و اصولی ارائه دهند. در همین زمینه نیز مشاور ذیصلاح جهت تهیه طرح مرمت به مالک معرفی شده و امیدواریم به صورت مشارکتی بتوان مکانی بسیار زیبا و سنتی را در مرکز شهر به عنوان مکمل دیگر بنا‌های تاریخی داشته باشیم. مکانی گردشگر پذیر که مجموعه صنایع دستی و خدمات گردشگری اعم از پذیرایی و تفریحی را در خود داشته باشد تا این کاروانسرا به عنوان یک برند و یک هویت بتواند معرف هر چه بیشتر شهرمان نی‌ریز قرار بگیرد.»
کاروانسرای سروی نی‌ریز به دلیل اهمیت تاریخی و فرهنگی قابل توجه و همچنین موقعیت استراتژیک خود، باید به عنوان بخشی از میراث غیرقابل جبران حفظ و به‌روز شود. اگرچه اختلافات حقوقی و مالی موانعی جدی در مسیر احیاء و حفظ این بنا به شمار می‌روند، اما همکاری‌های مؤثر میان شهرداری، میراث فرهنگی و مالکان می‌تواند به احیاء کامل این اثر ارزشمند کمک کند. با توجه به سرمایه‌گذاری‌های موردنیاز و برنامه‌های پیشنهادی، این کاروانسرا می‌تواند به یک مرکز فرهنگی، تجاری، تاریخی و گردشگری تبدیل شود که نه تنها بخشی از هویت تاریخی شهر نی‌ریز را حفظ می‌کند، بلکه به رونق اقتصادی منطقه نیز یاری می‌رساند.
