پیش از این بخش‌هایی از سلسله سخنرانی‌های حجت‌الاسلام دکتر حسین سروش را که به مناسبت دهه محرم در حسینیه ثاراله ایراد شده بود به چاپ رساندیم. این سخنرانی‌ها در مورد فضیلتهای فراموش شده در اسلام بود. تاکنون به فضیلتهای فراموش شده زیر اشاره شده است:
الگوپذیری از پیشوایان و معصومین(ع)، امانت‌داری، وفای به عهد، حیاء، انصاف و ثابت قدمی در راه دین و آموزه‌های آن.
آخرین مورد را در این شماره می‌خوانید:
یکی از نعمت‌های مهم و بی‌بدیل خداوند به انسان «عقل و نیروی خرد» است و خداوند برای آن جایگاه ویژه‌ای قائل شده. به طوری‌که از عقل به عنوان ملاک ثواب و عقاب الهی نام برده است؛ و خطاب به عقل فرموده: «با تو ثواب و عقاب می‌کنم(کافی،ج۱،ص۱۰)» همچنین به فرمودۀ پیامبر گرامی اسلام (درود خدا بر او باد) میزان و سنجۀ نیکی و دینداری نیز عقل است. «همۀ خوبی‌ها با عقل شناخته می‌شود و کسی که عقل ندارد، دین ندارد. (تحف‌العقول،ص۵۲)»
متأسفانه یکی دیگر از فراموش شده‌های دینی در بین انسان‌ها استفادۀ صحیح از نعمت عقل و عقلانیت است.
قرآن به این مسئله توجه داشته و در توبیخ این افراد فرموده است: «و هنگامی که به آنها گفته شود از آنچه خدا نازل کرده پیروی کنید می‌گویند ما از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم پیروی می‌نماییم. آیا اگر پدران آنها چیزی نمی‌فهمیدند و هدایت نیافتند باز از آنها پیروی خواهند کرد؟ (بقره ۱۷۰)»
این در حالی است که استفاده از عقل هم در تکوین مورد عنایت بارگاه ربوبی است « در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و شد شب و روز و کشتی‌هایی که در دریا به سود مردم در حرکتند و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده و با آن زمین را پس از مرگ زنده نموده و انواع جنبندگان را در آن گسترده و همچنین در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه‌هایی است از ذات پاک خدا و یگانگی او برای مردمی که عقل دارند و می‌اندیشند! (بقره ۱۶۴)» در واقع خداوند قرار گرفتن در مسیر هدایت را منوط به تفکر در آیات و نشانه‌های الهی نموده و متذکر می‌شود که این مهم تنها از طریق تفکر و تعقل امکان‌پذیر است. «او شب و روز و خورشید و ماه را مسخر شما ساخت و ستارگان نیز به فرمان او مسخر شمایند. در این نشانه‌هایی است از عظمت خدا، برای گروهی که عقل خود را به کار می‌گیرند! (نحل ۱۲)» و همچنین تشریعاً نیز قرآن به عقلانیت سفارش نموده است «اینچنین خداوند آیات خود را برای شما شرح می‌دهد شاید اندیشه کنید! (بقره ۲۴۲)» یعنی علاوه بر اینکه خود آیات الهی خاصیت برانگیزاندن تفکر را دارا هستند، جایگاه و عملکرد آنها نیز مایۀ تعقل و تفکر است. «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! محرم اسراری از غیر خود انتخاب نکنید. آنها از هرگونه شر و فسادی دربارۀ شما کوتاهی نمی‌کنند. آنها دوست دارند شما در رنج و زحمت باشید. نشانه‌های دشمنی از دهان و کلامشان آشکار شده و آنچه در دلهایشان پنهان می‌دارند، از آن مهم‌تر است. ما آیات و راه‌های پیشگیری از شر آنها را برای شما بیان کردیم اگر اندیشه کنید! (آل‌عمران ۱۱۸)»
به هر روی آنچه که خداوند از انسان طلب می‌کند اندیشه و تعقل و عقلانیت است. علامه طباطبایی (رحمت خدا بر او باد) درباره اهمیت جایگاه عقل در عقاید قرآنی چنین می‌گوید: «اگر کتاب الهی را به گونۀ کامل تفحص کرده و در آیاتش دقت شود، بیش از سیصد آیه وجود دارد که مردم را به تفکر، تذکر و تعقل دعوت کرده و یا به پیامبر استدلالی را برای اثبات حقی و یا از بین بردن باطلی، آموخته است. خداوند در قرآن حتی در یک آیه به بندگان خود امر نفرموده که نفهمیده به خدا و یا هر چیزی که از جانب اوست، ایمان آورند و یا راهی کورکورانه بپیمایند.(المیزان،ج۵،ص۲۵۴_۲۵۶)»
اهمیت عقلانیت و تعقل زمانی بیشتر معلوم می‌شود که بدانیم یکی از مهمترین اهداف حضرت اباعبدالله علیه‌السلام برای اقدام به حرکت در مسیر نهضت کربلا، رساندن مردم به عقلانیت و برطرف کردن جهالت و ظلمت از جامعۀ اسلامی است. این مهم در زیارت اربعین مورد توجه قرار گرفته است. «و جانش را در راه تو بذل کرد تا بندگانت را از جهالت و سرگردانی گمراهی برهاند (زیارت اربعین)»
با این اوصاف معلوم می‌شود که عقلانیت یکی از شاخصه‌های جامعه اسلامی بوده و خداوند نسبت به آن نظر خاصی دارد. این در حالی است که بعضاً جامعه اسلامی دچار خرافات، تندروی، لجبازی، احساسات و... می‌شود که غالباً با عقلانیت قابل جمع نیست.
