۲۸ اَمرداد سالروز کودتای انگلیسی، آمریکایی و درباری علیه دولت ملی دکتر محمد مصدق در پیش است. در سالهای قبل به همین مناسبت در هفته‌نامه نی‌ریزان فارس به ابعاد مختلف این رخداد مخرب پرداخته‌ایم. در این نوشتار به نقش نفت در این کودتا و همینطور تحولات بعدی آن می‌پردازیم.
تأثیر نفت بر کودتای ۲۸ اَمرداد صددرصد بود به این معنا که اصل این کودتا به خاطر این انجام شد که مصدق دست انگلیسی‌ها را از صنعت نفت به طور کامل قطع کرد و حاضر به هیچ انعطافی نشد؛ به همین جهت مخالفت با تسلط انگلیس بر صنعت نفت «نهضت ملی صنعت نفت» نام گرفت. انگلیسی ها به دنبال این مسئله، آمریکا را با خود همراه کرده و طرح کودتا را با عوامل داخلی ایران اجرا و دولت مصدق را سرنگون، دکتر سید حسین فاطمی را اعدام، بسیاری را زندان و مصدق را پس از سه سال زندان تا آخر عمر در حصر در احمدآباد نگه داشتند.
پس از کودتا قراردادی بین ایران و کنسرسیوم نفت امضا شد که به موجب آن سهم ایران از درآمد نفت ۵۰ درصد شد؛ البته اختیار کامل اکتشاف، استخراج، صدور، فروش و قیمت‌گذاری به کنسرسیوم داده شد. سالها پس از کودتا به ویژه در اواسط دهه ۱۳۴۰ خورشیدی شاه متعرض کنسرسیوم شد و یکی از محورهای اصلی در سیاست خارجی را مسئله نفت قرارداد. شاه برای اجرای برنامه‌های توسعه موردنظرش نیاز به ارز داشت و عمده درآمد ارزی ایران حاصل از فروش نفت بود. لذا شاه پس از حذف مخالفان اصلی خود اعم از ملی گراها، مذهبی‌ها، توده‌ای‌ها و ... و تجاربی که پس از ۲۵ سال سلطنت به دست آورده بود سراغ کنسرسیوم رفت و عمدتاً از آنها خواست که:
1 - نفت بیشتری استخراج کنند تا درآمد بیشتری سهم ایران شود.
2 - قیمت را بالا ببرند.
مشاجره شاه در سالهای پایانی دهه ۱۳۴۰ و اوایل دهه ۱۳۵۰ مداوم شد به طوری که کمتر زمانی را می‌توان یافت که شاه پیگیر دو مورد بالا نبوده باشد. شاه برای تحقق اهداف نفتی‌اش سعی کرد کشورهای نفت خیز را با خود همراه کند تا بطور جمعی بر کنسرسیوم -که خریدار عمده نفت خاورمیانه بود - فشار آورند. این پیگیری ها منجر به تأسیس سازمان کشورهای صادر کننده نفت اوپک(OPEC)(1) گردید. هدف اصلی این سازمان هماهنگ کردن و وحدت بخشیدن به سیاست‌های نفتی اعضا و تعیین بهترین شیوه‌ها برای حفظ منافع اعضا بود. شاه از یک طرف با کشورهای عضو اوپک مذاکره می‌کرد و از طرف دیگر به سهامداران اصلی کنسرسیوم از جمله آمریکا و انگلیس فشار می‌آورد که هم قیمت بالا رود و هم میزان تولید. نتیجه این شد که در سالهای ۱۳۵۴ به بعد فروش نفت ایران به ۶ میلیون بشکه در روز برسد. در سال ۱۳۵۴ شاه مجدداً خواهان افزایش ۲۰ تا ۳۰ درصدی قیمت نفت شد اما کشورهای خریدار نفت به ویژه آمریکا مقاومت بسیار زیادی کرده تلاش کردند بین اعضای اوپک اختلاف بیندازند. لذا عربستان سعودی را متقاعد کردند که قیمت بالا نرود و همینطور با شاه مذاکره کند تا از افزایش قیمت صرف نظر کند. مکاتباتی بین ملک خالد پادشاه وقت عربستان با شاه انجام شد اما شاه پاسخ داد نظرش ۱۵ تا ۲۰ درصد است. مقامات سعودی از جمله زکی یمانی وزیر نفت عربستان به ایران آمدند و گفتگوهای زیادی کردند تا شاه از نظرش برگردد اما موفق نشدند. در همین راستا بود که شاه با اردشیر زاهدی سفیر ایران در آمریکا که در مصاحبه‌ای گفته بود قیمت 10 تا ۱۵ درصد افزایش می‌یابد برخورد تندی کرد و به عَلَم وزیر دربار گفت: [ اردشیر زاهدی] «به چه حق بر خلاف صحبت من حرف می‌زند؟» (یادداشتهای علم، جلد پنجم، صفحه ۲۵۹)
آمریکا همچنان پیگیر اختلاف بین اعضای اوپک بود به طوری که عَلم نوشته است: «از اخبار مهم جهان خبر کنفرانس اوپک در وین است که بین اعضای آن اختلاف بر سر اضافه قیمت افتاده، عربستان سعودی مخالف ترقی قیمت، عراق و الجزیره موافقت ترقی فوق‌العاده قیمت و ایران و شیخ‌نشین‌ها معتدل هستند.» (همان: ۲۶۸)
عصبانیت شاه در گزارش روز سوم مهر ۱۳۵۴ به شاه کاملاً محسوس است. عَلم نگاشته: «قدری راجع به کنفرانس وین و اخباری که دیشب تا صبح گوش کرده بودم و تفسیرهای مختلف را به عرض رساندم. عرض کردم: یمانی دائماً می‌گوید ما دلائل مختلف برای پایین نگاه داشتن قیمت نفت داریم ولی یکی را هم اظهار نمی‌دارد. فرمودند: اولین و آخرین دلیل که قابل گفتن هم نیست و به این جهت هم اظهار نمی‌کند امر آقایم کیسینجر است.» ( همان: ۲۶۹ )
در نهایت پس از آن که فشارهای آمریکا بر اعضا شدید می‌شود و عربستان سعودی تهدید به خروج از اوپک می‌کند، شاه کوتاه می‌آید و با ۱۰ درصد موافقت می‌کند. و اوپک همین میزان افزایش را تصویب می‌نماید.
همه اینها بیانگر کارکرد و نقش نفت در سیاست جهانی است که همچنان ادامه دارد؛ کما اینکه به دنبال حمله روسیه به اوکراین و کاهش صادرات نفت و گاز روسیه، بایدن رئیس جمهور آمریکا ناچار شد به خاورمیانه بیاید و در جهت بالابردن صادرات نفت این کشور‌ها به اروپا و آمریکا تلاش کند.
شاد و سالم و موفق باشید
-1Organization of the Petroleum Exporting Countries
منبع:
-عالیخانی، علی نقی (1393) یادداشتهای عَلَم، جلد پنجم، تهران: کتاب سرا
