سوم خرداد سالروز آزادی خرمشهر از دست نیروهای اشغالگر ارتش بعث عراق در سال ۱۳۶۱ خورشیدی است. از دو نگاه باید به خرمشهر نگریست:
١- مقاومت ۳۴ روزه در برابر هجوم سنگین ارتش بعث عراق از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ تا ۴ آبان همان سال.
٢- آزادسازی خرمشهر در آخرین مرحله عملیات بیت المقدس
هر دو نگاه مهم هستند و ما در این مقاله سعی خواهیم کرد بسیار کوتاه به هر دو بپردازیم. آنچه از اسناد و تحقیقات برمی‌آید بیانگر آن است که مقاومت ۳۴ روزه هنوز نیازمند واکاوی بسیار بیشتری است. متأسفانه حماسه هایی که در این ۳۴ روز در خرمشهر آفریده شده تحت شعاع آزادی آن قرار و بسیار کم مورد توجه قرار گرفته است. تعداد بسیار بسیار کمی از بیش از٢٠هزار کتاب منتشرشده در زمینه جنگ تحمیلی، به این حماسه ٣٤ روزه پرداخته‌اند.
یکی از اهداف اصلی صدام حسین از تجاوز به ایران، جداسازی خوزستان از خاک ایران بود و به همین خاطر زبده‌ترین نیروهای ارتش بعثی را مأمور اشغال خوزستان کرد.
مقاومت ۳۴ روزه تصورات اولیه عراق را به هم ریخت؛ چه اینکه آنها فکر می‌کردند در فاصله بسیار کوتاهی کمتر از یک هفته موفق به تصرف خرمشهر و آبادان می‌شوند.
شرایط سال‌های اول انقلاب و مشکلاتی که در سازمان ارتش پیش آمده بود و عوامل اطلاعاتی بسیار زیادی که عراق در خوزستان داشت، صدام را به این باور رسانده بود که زمان برای رسیدن به اهدافش فرا رسیده است؛ اما مقاومت ۳۴ روزه آنچنان او را به وحشت انداخت که یک هفته بعد از آغاز تجاوز تقاضای آتش بس کرد.
نقش عمده را مردم خرمشهر در دفاع از شهر و دیار شان داشتند.آنها در کنار نیروهای نظامی ایستادند و حماسه ها آفریدند. نوجوانانی همچون حسین فهمیده و بهنام محمدی در همین ۳۴ روز درخشیدند. اسناد موجود حاکی است که تکاوران نیروی دریایی، دانشجویان دانشکده افسری، نیروهای ژاندارمری، پادگان دژ خرمشهر، نیروهای شهربانی و کلانتری در کنار نیروهای سپاه و بسیج به فرماندهی شهید محمد جهان‌آرا این مقاومت ۳۴ روزه را رقم زدند. درهمین زمان شهیددکتر سید ابراهیم فقیهی در بیمارستان ابن سینای اهواز شبانه روز و داوطلبانه مشغول مداوای مجروحان بود.(١)
علاقه‌مندان می توانند به دو کتاب با عناوین «دژ خرمشهر» و «خرمشهر در جنگ طولانی» که مشخصات کامل آنها در پی نوشت همین مقاله آمده است مراجعه و حماسه مقاومت ۳۴ روزه خرمشهر را مطالعه کنند. در وصف این مقاومت ۳۴ روزه همین بس که سپهبد رعد مجید رشید حمدانی از امرای ارتش عراق که آخرین سمتش فرماندهی سپاه دوم گاردریاست جمهوری عراق در زمان صدام حسین بوده درکتاب«جنگ صدام» می‌گوید: «صادقانه بگویم، ایرانی‌ها در این نبرد جانانه مقاومت کردند تا حدی که تصرف و اشغال این شهر برای ما پرهزینه و بسیارمشکل شد. آنها تلاشهای زیادی می‌کردند تا دوباره آن‌را پس بگیرند و پایگاههای خود را آزاد کنند. این مسئله حتی پس از آنکه به پشت پل خرمشهر عقب رانده شده بودند ادامه یافت. آنها از هر محله تا سرحد مرگ دفاع کردند و توانستند تلفات سنگینی به نیروهای ما وارد آورند.»(٢)
اما پرده دوم آزادسازی خرمشهر است که از نقاط عطف در تاریخ ایران و تاریخ دفاع مقدس است. خرمشهر در آخرین مرحله عملیات بیت المقدس آزاد شد. این عملیات از ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ شروع و در سوم خرداد با آزادسازی خرمشهر به پایان رسید.
سپهبد شهید علی صیاد شیرازی که در آن زمان فرمانده نیروی زمینی ارتش بود در کتاب «ناگفته‌های جنگ» و سردار حسین علائی از فرماندهان قرارگاه خاتم الانبیاء در جلداول کتاب « روندجنگ ایران و عراق» جریان فتح خرمشهر را روایت کرده‌اند که هر دو روایت همخوانی دارد.
مرحله آزادسازی خرمشهر عمدتاً روزهای آخر اردیبهشت شروع شد؛ یعنی زمانی که ۱۹ روز از عملیات گذشته بود و نیروهای عمل کننده اعم از ارتش، سپاه و بسیج کاملاً خسته بودند، شهدا و مجروحان زیادی داده بودند و نیاز شدید به بازسازی داشتند. اتفاق نظر فرماندهان بر این بود که عملیات پایان یابد و آزادسازی در عملیات دیگری انجام شود؛ اما نگرانی دیگری وجود داشت و آن اینکه ارتش عراق فرصت پیدا کند و استحکامات اطراف خرمشهر را محکمتر نماید به طوری که نفوذ ناپذیر شود و یا با تلفات بسیار سنگین آزادسازی انجام شود؛ لذا فرماندهان دو رأس ارتش و سپاه یعنی علی صیاد شیرازی و محسن رضایی تصمیم می‌گیرند عملیات را ادامه دهند و با رساندن نیروها از شمال خرمشهر به اروند، این شهر را محاصره کنند و سپس فراخوان اعزام نیرو دهند؛ اما خستگی بسیار زیاد بود در حدی که سرهنگ شیرازی می‌نویسد: «توان و رمقی برایمان نمانده بودحتی یکی از فرماندهان ارتش به می‌گفت: «ما آنقدر وضعمان خراب است که تفنگهایمان تیراندازی نمی‌کند»(٣) و سردار علائی می‌نویسد: «فشردگی نبرد در روزهای طولانی حتی اجازه تعمیر و نظافت سلاح‌ها و جنگ افزارها را به نیروها نداده بود. خستگی و تلفات نیز مزید برعلت بود.»(٤) اما در این میان این دو فرمانده تصمیم قطعی را می‌گیرند و دستوری به فرماندهان قرارگاه‌ها، لشکر‌ها و تیپ‌ها اعلام می‌کنند. عملیات شامگاه سوم خرداد شروع می‌شود. ساعت ۳:۴۵ بامداد جاده آسفالته شلمچه به خرمشهر تصرف و ۴:۳۰ بامداد نیروها به حوالی «نهر خَیِّن» می‌رسند و خرمشهر محاصره می شود. خبر به صدام می‌رسد، بلافاصله به فرمانده لشکر ٧ پیاده‌اش دستور می‌دهد محاصره خرمشهر را بشکند و گرنه او و اعضای ستاد لشکر اعدام خواهند شد. این در حالی بود که یک روز قبل (یعنی دوم خرداد) ارتش عراق اطلاعیه‌ای بین نیروهایش توزیع کرد و نوشت: «خرمشهر حکم بالشی دارد که بصره بر آن آرمیده است. اگر خرمشهر به دست نیروهای ایرانی بیفتد دروازه‌های نکبت به روی عراق باز خواهد شد.»(٥) اما اینها هیچ اثری نداشت و ۱۵ هزار نیروی عراقی موجود در خرمشهر به محض اطلاع از محاصره شدن دستها را بالا بردند. امیر سپهبد صیاد شیرازی می‌نویسد: «یک هلیکوپتر ۲۱۴ فرستادیم بالا که ببینیم وضعیت چه جور است، خلبان فریاد زد تا چشم کار می‌کند توی خیابان‌ها و کوچه‌های خرمشهر عراقی ها صف بسته‌اند و دستها را بالا برده‌اند، یعنی قابل شمارش نبودند.(٦) آری آنچنان رعبی خداوند در دل متجاوزان بعثی انداخت که علی رغم داشتن یک لشکر نیرو در خرمشهر «همچنین مهمات و تجهیزات و مواد غذایی لازم برای حدود دو هفته»(٧) خود را تسلیم رزمندگانی کردند که ۲۲ روز مداوم جنگیده و کاملاً خسته و کوفته بودند.
در این‌جا باید یاد کنیم از رزمندگان شهرستان نی‌ریز که درآزادسازی خرمشهر در قالب یک گردان به فرماندهی سردار حاج خلیل داودی حضور داشتند. (آن زمان هنوز گردان کمیل تشکیل نشده بود). این گردان دارای سه گروهان بود که فرماندهان آنها سردار شهید علیرضا دهقانی، سردار شهید علی اصغر سرافراز و سردار شهید حجت الاسلام سید عبدالرسول معصومی بودند.
مجموعاً در این عملیات ۵۴۰۰ کیلومتر مربع از خاک مام وطن از زیر چکمه دشمن متجاوز آزاد و ١٩٧٠٠ نفر آنان اسیر و حدود ١٦٠٠٠ نفر آنان کشته و زخمی شدند.از سوی ایران هم حدود شش هزار نفر شهید و حدود ۲۵ هزار نفر زخمی شدند.(٨)
شهرستان نی‌ریز در این عملیات مجموعاً ۱۲ شهید اعم از ارتش، سپاه و بسیج تقدیم نمود. روحشان شاد و نامشان جاودان باد. اگر خداوند توفیق داد در شماره بعد نقش بی‌نظیر نیروی هوایی ارتش ایران در این عملیات و عناوین فرماندهان عراقی که طی یک دادگاه صحرایی به اتهام کوتاهی در حفظ خرمشهر به دستور صدام اعدام شدند و اعترافات ژنرال حمدانی را برای خوانندگان عزیز خواهم نگاشت.
شاد، سالم و موفق باشید
پی نوشت :
١- پوربزرگ وافی، علیرضا (١٣٨٨) دژ خرمشهر،تهران: ایران سبز،ص١٥٣
٢- حمدانی، رعدمجید رشید(١٣٨٩) جنگ صدام، تهران : مرز و بوم، ص١٠٦
٣- دهقان، احمد (١٣٩٣) ناگفته‌های جنگ (خاطرات سپهبد علی صیاد شیرازی)، تهران : انتشارات سوره مهر، ص ٢٦٨
٤- علائی، حسین (١٣٩١) روند جنگ ایران و عراق، جلد اول.تهران: مرز و بوم، ص٤٦٤
٥- منبع شماره ٤، ص٤٦٨
٦- منبع شماره٣ ، ص٢٧٥
٧- منبع شماره٤، ص ٤٦٩
٨- منبع شماره٤، ص٤٧٥
٩- علاوه بر منبع شماره ١، منبع خوب دیگر برا ی مطالعه حماسه مقاومت ٣٤ روزه خرمشهر ر.ک.به: مهدی انصاری و دیگران (١٣٩٠)خرمشهر درجنگ طولانی، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس(مرکز مطالعات جنگ سپاه پاسداران)
