*/از مشروطیت تا جنگ اول جهانی
نوشتار زیر از متن اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی گرفته شده است. این اسناد به همت دکتر محمدعلی رنجبر عضو هیئت علمی و استاد دانشگاه شیراز جمعآوری و ثبت شده است.
سندها از ۱۷ ربیعالثانی ۱۳۲۳ مهشیدی تا سال ۱۳۳۲ مهشیدی (۱۲۸۳ تا ١٢٩٢ خورشیدی) را شامل میشود.
درباره انقلاب مشروطیت ایران پژوهشهای فراوان و قابل توجهی منتشر شده است. ایالت پارس در آستانه انقلاب مشروطه قلمرو وسیعی در بر داشته است. همجواری پارس با آبهای آزاد خلیج فارس موجب توجه و تمرکز قدرتهای بیگانه به ویژه انگلیس به این ایالت بوده است.
در زمان جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸ میلادی و ١٢٩٣ تا ۱۲۹۷ خورشیدی)، به سبب بروز نابسامانی در مملکت و نفوذ عوامل خارجی در شئونات كشوری، شرکت نفت كه زير نظر انگليسیها اداره میشد، به بهانه حفاظت از تأسیسات نفتی، اعم از خطوط لوله، تلمبه خانهها، چاههای نفت و پالایشگاه آبادان و راهآهن «درخزینه» و «بندر معشور» (ماهشهر) تصمیم به تأسیس پلیس ویژه گرفت که نام آن S.P.R یا South Persian Rifles (نيروی تفنگداران جنوب) بود و به پلیس جنوب معروف شد.
به علت سوقالجیشی بودن نیریز و قرارداشتن بر سر راههای کرمان، یزد، بندرعباس، شیراز و اصفهان یک پادگان نیز در نیریز از سنگ، خاک و ساروج بنا شد که آثار آن هنوز پا برجاست. در این قلعه یک بریگارد ارتش شامل سه هزار و ۵۰۰ نفر نیرو به مدت ۸ سال مستقر بود.
در این مدت از سال ۱۳۲۳ تا سال ۱۳۳۲ مهشیدی (۱۲۸۳ -١٢٩٢خورشیدی) در نیریز فعالیتهایی به نفع مشروطیت انجام گرفت که بخشی از آن در اینجا از منبع گفته شده بیان میشود:
صفحه ۱۵: اجتماع در شاهچراغ با حرکتهای اعتراضی برخی از شهرهای پارس از جمله نیریز، کازرون، جهرم و بهبهان همراه است که با اخراج حکام منجر شده است.....
صفحه١٧: ٢٦ شوال ۱۳۲۳ تا ١٣ ذیقده ١٣٢٣هجری قمری بلوای شهر شیراز از نو به شدت برپاست. تمام علما، اعیان، اشراف، تجار و کسبه قطمیراً و تغیراً برضد و علیه حکومت قیام و به اجتماع در شاهچراغ شب و روز هی هلهه و ولوله و سینه و فریاد برپاست.....
در بیرونها هم بلوای شدید برپاست. در نیریز، کازرون، جهرم و بهبهان حکام را اهالی بیرون کردهاند.......
صفحه ٧٦: ٢٦ شهر رجب ۱۳۲۶ مهشیدی میرزا قاسم خان برادر مرحوم معتمد دیوان میباشد که در ششم رجب در قنسولگری انگلیس پناهنده شده ..... نایب الحکومه شیراز باو اطمینان و امنیت میدهد، فوراً میآید. پس از ورود فوراً او را نزد سردار فیروز میبرند و مشارالیه مبلغ ۱۷ هزار تومان نقد و ۱۰ رأس اسب و قاطر که معادل دو هزار تومان میشود از او میگیرد و وعده میکند که او را نکشد. ولی در روز پنجم شهر، حال او را تسلیم چند نفر از سوارهای طرفدار قوامالملک شیراز میکند و آنها او را به طرف نیریز میبرند. در راه مشارالیه در تاریکی شب فرار میکند و صبح دیگر در قنسولگری انگلیس متحصن میشود.نایبالحکومه فوراً وا میدارد خانه میرزا قاسم خان را غارت میکنند و یکی از خویشان او را سخت کتک میزنند.
صفحه ۱۶۵: کارگزاری خارجه فارس - شیراز، وزارت جلیله امورخارجه ٢٩ جمادیالاول سال ۱۳۲۹ هجری قمری
بین قوامالملک و بهاءالسلطنه و ... اختلاف است و ... جز بهاءالسلطنه در عمل نیریز و اصطهبانات دخالت کرده سایر تمسک مداخله ندارند به علت اینکه هیچ کدام لیاقت اداره کردن را ندارند و اسباب کاری که موجب پیشرفت باشد برای آنها جمع و مهیا نیست .....
صفحه ۲۱۲: وزارت داخله [وزارت کشور] ۱۶ جمادیالاول ۱۳۳۰ قمری رمز قوامالملک از شیراز، حضرت مخبرالسلطنه فرمانفرمای فارس داماقباله ...
اداره مالیات [دارایی] شکایت میکند بقیه مالیات سنه ماضیه نیریز را که عبدالحسینخان سطوت عشایر مداخله کرد و نپرداخته و امساله را هم بدون دادن تمسک و تأمین در نیریز و اصطهبانات و غیره مداخله میکند. نفهمیدم به چه قاعده است ...
صفحه ۲۲۴: وزارت داخله، ادارهی کابینه، قوامالملک از شیراز ...
عطا خان و خورشید خان ... فوقالعاده خودسر از تعدی و تطاول ضبط و ربط و املاک مردم گذشته و به اسم مالیات که مدتی است مال آنها حالا به بلوکات از قبیل نیریز، فسا و اصطهبانات و غیره دست انداخته و.......
صفحه ۲۴۸: تلگراف از شیراز به تهران ۲۷ ذیقعده ۱۳۳۱ هجری قمری ...
از امروز تکلیف خود را بدانم اشرار به خشم و جوش آمدهاند و طرف عرب اقدام واجب شده است.
حرکت قوامالملک به صفحات نیریز و فسا و تهیه اردو برای روز اول حمل از ضروریات است ... مهدیقلی [مخبر السلطنه والی فارس]
صفحه ۲۶۶ : ١٩ شعبان ۱۳۳۲ هجری قمری
با اینکه مصطفی خان در این مملکت آنچه کرد خرابی و فساد بود، خرابی کارزرون و اغتشاش شیراز از او بود. فعلاً هم تعلیمات مضره او نیریز، جهرم، اردکان و اصطهبانات تولید فتنه کرده است...