برنج پاکستانی همچنان نایاب
مسئولان: توزیع تا 3 هفته دیگر عادی میشود 
دو ماه پس از هشدارهای مردادماه درباره کمبود و افزایش قیمت برنج پاکستانی دانهسفید در نیریز، بازار این کالا هنوز به ثبات نرسیده و روز به روز کمیابتر میشود.
مصاحبههای میدانی با فعالان بازار و مسئولان نشان میدهد: توقف واردات در فصل برداشت برنج داخلی، نرخگذاری غیرواقعی و وابستگی شدید ذائقه نیریزیها به این نوع برنج، سه ضلع مشکل کنونیاند.
از مرداد تا مهر؛ بحران چگونه شکل گرفت؟
کمبود برنج پاکستانی در نیریز از اواخر مرداد ماه امسال و زمانی آغاز شد که اداره تعزیرات حکومتی با استناد به نرخ مصوب ۶۶۰ هزار تومانی، برخورد گستردهای با عمدهفروشان انجام داد؛ حدود ۱۶ تُن برنج توقیف و با نرخ مصوب در بازار نیریز توزیع شد.
در حالیکه بهگفته مسئولان جهاد کشاورزی این نوع برنج با ارز ترجیحی وارد میشد، واردکنندگان و فروشندگان میگفتند این نرخ با هزینههای واقعی واردات (میانگین هر کیسه ۱.۱ تا ۱.۲ میلیون تومان) فاصله زیادی دارد.
در پی این برخوردها، شبکه توزیع متوقف شد، عرضه رسمی سقوط کرد و قاچاق خرد از شهرهای مجاور، شکل تأمین بازار نیریز را تغییر داد.
روایت اتحادیه خواربار: نرخ ثابت، بازار متلاطم
رئیس اتحادیه اغذیه و خواربار نیریز، ادامه بحران را نتیجه «نرخگذاری دستوری بدون تأمین منبع» میداند:
«آخرین محموله دولتی در آذر ماه سال گذشته توزیع شد. چند ماه بعد که نرخ مصوب ابلاغ شد، دیگر برنجی برای عرضه نبود. قیمت دولتی ۶۶۰ هزار تومان وقتی هزینه خرید عمده امروز بین یک و ۶۷۰ تا یک و ۸۰۰ میلیون تومان است، اصلاً معنی ندارد. اگر بخواهیم با نرخ واقعی وارد کنیم، باید نزدیک به دو میلیون تومان بفروشیم.»
مجید کاویانی نرخ عمده جاری انواع برنج پاکستانی (هر کیسه ۱۰ کیلویی) را چنین فهرست میکند:
نوع ۳۸۶: بین ۱.۱ تا ۱.۱۵۰ میلیون تومان
سوپر بسمتی: ۱.۲ تا ۱.۳ میلیون تومان
نوع دانه بلند (۱۱۲۱): تا ۱.۶۵۰ میلیون تومان
کاویانی هشدار میدهد که بازار سیاه و خرید از انبارهای پنهان (فسا، داراب) با نرخهای ۲.۲ تا ۲.۳ میلیون تومان در حال گسترش است.
روایت میدانی داراب و استهبان؛ تفاوت ذائقه، تفاوت مشکل
تحقیقات ما از شهرستانهای همجوار، تصویر دقیقتری از پدیده را نشان میدهد.
در گفتگو با برندهنژاد عمدهفروش دارابی، مشخص شد که برنج پاکستانی در بازار شرق فارس کمیاب است؛ اما تأثیر شدیدی بر بازار داراب نداشته، زیرا در داراب و فسا بیشتر برنج زرد یا دودی هندی مصرف میشود. او توضیح داد:
«در داراب هر کیلو برنج پاکستانی اگر هم پیدا شود، حدود ۱۷۵ هزار تومان است، ولی نیریز مشتری دائمی و اصلیاش بوده. همین وابستگی مصرفی باعث شده کوچکترین اختلال در واردات، در نیریز تبدیل به بحران شود.»
از سوی دیگر حسینی عمدهفروش استهبانی، وضعیت را چنین توصیف کرد:
«برنج پاکستانی در استهبان کمیاب است؛ اما چون مردم بیشتر برنج هندی دودی میخورند، مسئله جدی نشده. در نیریز اما همه دنبال همان نوع سفید پاکستانیاند.»
روایت تاریخی: از تجارت بادام تا ذائقه امروز
در تحلیل این وابستگی، حسن یگانه عمدهفروش نیریزی مقیم شیراز، سابقهای ۴۰ ساله را یادآوری میکند:
«از حدود سال ۱۳۶۸ خورشیدی، نیریز نخستین شهری بود که برنج پاکستانی را وارد کرد. پدرم با صادرات بادام به پاکستان، نخستین محمولهها را با برند یکتا آورد. مردم کمکم به طعم آن عادت کردند و همین شد که دیگر هیچ برنجی جای آن را نگرفت.»
او میگوید دهههاست که نیریز در خرید برنج سفید پاکستانی از شیراز، تبریز و حتی بندرعباس پیشی گرفته و حالا این پیشتازی به نقطه ضعف بدل شده است: هر محدودیت کشوری، مستقیم روی قیمت و عرضه در نیریز اثر میگذارد:
«وقتی برنج ایرانی گران شد، تقاضا برای نوع پاکستانی از شرق کشور به تهران و کلانشهرها کشیده شد. شرکتها بار را به مقصدهایی بردند که حاشیه سود بالاتری داشت و سهم نیریز کم شد.»
او میگوید: «این جابجایی عرضه، دست دلالهای محلی را باز گذاشت تا هر کیسه را با ۳۰ تا ۴۰ هزار تومان اضافه بفروشند، روندی که قیمت را به کیلویی ۱۷۵ تا ۱۸۰ هزار تومان رسانده است.»
موضع جهاد کشاورزی: وعده بازگشت ثبات
معاون جهاد کشاورزی نیریز با تأیید کمبود و انحصار ذائقه مردم، اعلام کرد:
«محدودیت واردات برنج خارجی امسال برداشته و نامه رسمی آن صادر شده. شرکتها در حال ثبت سفارش هستند و انتظار میرود طی دو تا سه هفته آینده، برنج پاکستانی به بازار بازگردد.»
محمدحسن عنایتالهی اضافه میکند علت اصلی کمبود، تأخیر در ثبت سفارش پس از رفع ممنوعیت کشوری است؛ نه دخالت نهادهای محلی.
فرماندار: تا یک ماه آینده، شرایط بازار طبیعی میشود
فرماندار نیریز عامل اصلی رکود بازار را به نقل از عمدهفروشان، قیمتگذاری دستوری دانست و گفت: «وقتی نرخ مصوب ۶۲۴ هزار تومانی برای هر کیسه تعیین میشود، واردکنندگان تمایلی به عرضه ندارند. واردات این نوع برنج کم است و توزیع کنندگان میگویند هزینه واردات و خرید بالاتر است و فروش با این عدد صرفه ندارد.»
مراد هدایت تأکید کرد که ذائقه خاص مردم در شهرستانهایی مثل نیریز و نورآباد ممسنی در مصرف برنج دانه بلندسفید موجب شده کمبود در این شهرستان شدیدتر از داراب یا فسا احساس شود. به گفته وی، شرکتهای بزرگ اکنون در حال ورود محمولههای جدیدند و بازار طی یک ماه آینده به شرایط طبیعی بازخواهد گشت.
پشت پرده بازار: برخورد، ترس و احتکار
فروشندگان خردهپا نیز به خبرنگار ما گفتهاند که پس از ورود نهادهای نظارتی، بسیاری از مغازهها از ترس جریمه، برنج موجود را عرضه نمیکنند. معاملات پنهانی و فروش دستدوم از انبارهای شهرهای اطراف جایگزین شبکه رسمی شده است.
در نتیجه، عرضه نه تنها کاهش یافته بلکه شفافیت بازار نیز از میان رفته است.
با مقایسه اظهارنظرها و دادههای میدانی، تصویر روشنی از بحران برنج پاکستانی در نیریز بهدست میآید:
قیمتگذاری دستوری: تعیین نرخ غیرواقعی (۶۲۴ -۶۶۰ هزار تومان) در مقابل هزینه واقعی بیش از 1.1 میلیون تومان، انگیزه عرضه را از بین برده است.
وقفه در واردات: لغو موقت مجوز واردات هنگام برداشت برنج ایرانی، بازار را در شهری چون نیریز خالی کرد.
وابستگی فرهنگی به یک نوع خاص: مصرف بالای برنج پاکستانی در نیریز (در قیاس با داراب و فسا) موجب تقاضای بالا و مشکل در بازار شد.
نظارت تعزیراتی: توقیف حدود ۱۶ تُن برنج در مردادماه و فروش اجباری با نرخ مصوب، بازار پنهان را تقویت کرد.
در واقع، مشکل قیمت و ذائقه در هم تنیدهاند: نیریز که نخستین واردکننده برنج پاکستانی به فارس بود، امروز همان تاریخچه را به شکل بحران تجربه میکند؛ شهری که حتی اشباع انبارهای برنج ایرانی نیز نمیتواند جای خالی طعم محبوب پاکستانی سفید را برایش پر کند.
اقتصاد محلی نیریز درگیر برنامهریزی بدون منبع است؛ مصوبههایی که کالای واقعی برای پشتیبانی ندارند. در غیاب واردات آزاد و نرخ واقعی، بازار کوچک نیریز عملاً تابع رفتار دلالان در کلانشهرها شده است.
اگر وعده مسئولان درباره ورود محمولههای جدید در آبان امسال عملی شود، میتوان امیدوار بود که نبود سهماهه برنج پاکستانی بهتدریج فروکش کند. در غیر این صورت، افزایش قیمتها در فصل زمستان محتمل خواهد بود.
