جامع کبیر تنها مسجد فارس در نوبت ثبت جهانی
موانع محلی همچنان برطرف نشده 
هفت ماه پس از حضور تیم ارزیاب ثبت جهانی مساجد ایرانی در نیریز، روند ثبت جهانی مسجد جامع کبیر همچنان با موانع اجرایی و فنی روبروست؛ موانعی که هرچند ظاهراً در جزئیاتی ساده چون جمعآوری یک بازارچه یا تکمیل مستندسازی خلاصه میشود، اما به نظر میرسد کمتوجهی ساختاری، ضعف همکاری اداری و ناهماهنگی نهادی دارد.
ارزیابی جهانی، کند و پرچالش
اسفند سال گذشته، دکتر رسول وطندوست، استاد پیشکسوت مرمت آثار تاریخی و مدیر پروژهی ملی «میراث جهانی مسجد ایرانی»، همراه با تیم ۲۵ نفره ارزیابان، از مسجد جامع کبیر نیریز بازدید کرد.
او در آن زمان این بنا را «الماس معماری ایران» خوانده و گفته بود:
«باید با ظرافت و دقت با آن برخورد کرد؛ چرا که نیریز، از نخستین تجربههای معماری ایرانی در ساخت مساجد است.»
وطندوست در همان سفر تأکید داشت که این مسجد، یکی از مهمترین حلقههای زنجیره ثبت جهانی مساجد ایرانی است و بدون تشکیل یک پایگاه دائمی تخصصی در نیریز، امکان آمادهسازی پرونده وجود ندارد.
اما اکنون، پس از گذشت بیش از نیمسال از آن بازدید، او در گفتگوی تازهاش با نیریزان فارس تصریح کرد:
«بخش عمدهای از موانع رفع نشده و بعید است امسال پرونده برای یونسکو ارسال شود. مدارک در حال تهیه است؛ اما فرمت و استانداردهای لازم هنوز کامل نیست.»
میراث فرهنگی نیریز: مانع اصلی در حریم مسجد است
در سوی دیگر، رئیس اداره میراث فرهنگی نیریز مهمترین مانع در مسیر ثبت جهانی را بازارچه میوهفروشی کنار آن میداند که در حریم مسجد بنا شده است؛ بازاری که از نگاه ارزیابان، با شأن بصری و فرهنگی مسجد در تضاد کامل است.
حمیدرضا هادی میگوید: «یگان حفاظت آماده جمعآوری آن است؛ فقط باید شهرداری فضای جایگزین تعیین کند. ما نمیخواهیم اقدام قهری کنیم، اما منظر تاریخی مسجد باید از اغتشاش بصری پاک شود.»
این در حالی است که شهردار نیریز از پایان مهلت قانونی فعالیت بازارچه میوهفروشی مجاور مسجد جامع کبیر و جمعآوری کامل آن در آینده خبر میدهد.
سجاد شاهسونی با بیان این که شهرداری همیشه یکی از حامیان اصلی پروژههای میراث فرهنگی بوده است، میگوید: «قرارداد فعلی ما با جهاد کشاورزی که این مکان را در اختیار بهرهبردار آن قرار داده تمام شده و شهرداری در هماهنگی با اداره میراث فرهنگی، نسبت به پاکسازی محدوده حریم بصری مسجد اقدام خواهد کرد. در این رابطه به جهاد کشاورزی هم نامه ارسال شده است. هر چند پیش از این گفته بودیم هر زمان که قرار باشد تیم ارزیاب به نیریز بیاید، 5 روز قبلش اطلاع دهند تا بازارچه را جمعآوری کنیم. »
هادی همچنین درباره دیگر موضوعات مطرحشده، از جمله احتمال جابهجایی پایگاه مجاور مسجد میگوید که هنوز بهصورت رسمی ابلاغ نشده و در حال بررسی فنی است.
این مشکلات فقط محدود به نیریز نمیشود؛ کما این که بیش از یک دهه است مجموعه تاریخی زندیه در شیراز به دلیل ساختوساز غیرمجاز هتل آسمان در خیابان رودکی، از ثبت جهانی در یونسکو محروم مانده است. طبقات اضافی این هتل همچون سدی بزرگ، مسیر جهانی شدن یادگارهای زندیه و ارگ کریم خانی را بستهاند.
یک پرونده ملی که میان ادارهها معطل مانده است
از دید کارشناسان ثبت جهانی، مشکل صرفاً در ظواهر نیست. برای تکمیل پرونده ثبت جهانی، نیاز به مجموعهای از مستندات شامل نقشههای فتوگرامتری، حفاظت ساختاری، طرح مرمتی و گزارشهای ارزیابی اثرات محیطی است.
به گفته دکتر وطندوست، تاکنون بخشی از این مدارک تهیه و بخشی در حال انجام است. اما روند پیشرفت در مقایسه با زمانبندی اولیه کند بوده است.
او تأکید کرده است: «ثبت مسجد جامع کبیر نیریز فقط وظیفه یک اداره نیست؛ کاری ملی است که همه سازمانها باید در آن سهیم شوند؛ از شهرداری و فرمانداری گرفته تا استانداری و وزارتخانهها.»
الماس معماری در خطر فراموشی
مسجد جامع کبیر نیریز بهدلیل پیشینه تاریخیاش، یکی از کهنترین مساجد ایران و نشاندهنده آغاز شکلگیری الگوی ایرانی در معماری مساجد است.
اما وضعیت فعلی بنای آن از نگاه ارزیابان، نیازمند تثبیت سازهای، پاکسازی تزئینات و حذف الحاقات غیرمتجانس است.
دکتر وطندوست میگوید: «این مسجد، جواهر است. باید تمیزکاری، مرمت و ساماندهی گسترده انجام شود تا آماده ثبت جهانی شود. بدون حمایت استانی، این کار ممکن نیست.»
رؤیایی که هنوز زنده است
با وجود تأخیرها و پیچیدگیها، امید برای ثبت جهانی الماس نیریز هنوز زنده است. به گفته رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان، هماهنگی با فرمانداری و استانداری فارس همچنان در جریان است و پیگیریها برای تأمین منابع مالی ادامه دارد.
در عین حال، به گفته دکتر وطندوست، در پرونده ملی مسجد ایرانی، نیریز تنها نماینده استان فارس در حوزه مساجد است و به گفته هادی، تنها نماینده استانی مساجد برای ثبت جهانی.
همین جایگاه، اهمیت این مسجد را دوچندان میکند.
اگر در آینده این هماهنگی و عزم بین سازمانی شکل نگیرد، نیریز ممکن است فرصت ثبت جهانی تنها اثر شاخص خود را برای سالها از دست بدهد.
