تاریخچه مسجد نظربیگی نی‌ریز
این مسجد ابتدا توسط یکی از بزرگان (و یا حاکم) نی‌ریز به نام نظربیگ ساخته می‌شود. ولی بعد‌ها در سال ۱۳۴۸ خورشیدی به دست زنده‌یاد آیت‌الله سید محمدفقیه امام جمعه فقید نی‌ریز تجدید بنا می‌گردد. چند سال پیش نیز دوباره بنای مسجد کاملاً تخریب و بنایی جدید آغاز می‌گردد که همچنان پایان نیافته.
در این نوشتار نگاهی داریم به تاریخچه این مسجد قدیمی.
*****
مسجد در خیابان طالقانی نی‌ریز واقع شده است. این بنا از چند بخش بهاره، تابستانه، پاییزه و زمستانه تشکیل شده بود که در فصول گوناگون از هر بخش آن به طور جداگانه برای برپایی نماز جماعت، مراسم مختلف ماه رمضان و شب‌های قدر و سایر کار‌های دینی استفاده می‌شد.
این مسجد تعدادی ستون زیبا از سنگ یکپارچه داشت که به طرز زیبایی حجاری و تراشیده شده بود. در سال‌های اخیر ستون‌های سنگی آن کنار در ورودی مسجد قرار داشت که اکنون دیده نمی‌شود. یکی از ستون‌های شکسته آن نیز در ورودی حمام حافظ در میدان قدیم بازار وجو داشت.
این مسجد از ۲ شبستان تشکیل شده بود که یکی از آنها برای انجام فرایض دینی در پاییز و زمستان بود که ارتفاع سقف آن کوتاه‌تر بود و دیگری در بهار و تابستان مورد استفاده قرار می‌گرفت که ارتفاع سقفش بلندتر بود. مسجد اصلی را مرحوم نظربیگ بنا کرده بود و گویا قسمتی از مسجد را نیز مسعودالدوله حاکم نی‌ریز فرزند آصف‌الدوله والی (استاندار) فارس ساخته بود.
وی داماد امیر فتحعلی‌خان حاکم نی‌ریز (متوفی ۱۳۱۲ مهشیدی) ۱) ملقب به امین‌الرعایا بود و همسرش نزهت‌الملوک نام داشت که زنی فهمیده و با درایت بود.
شهاب شیخ‌الاسلام نی‌ریز می‌گوید:ای راستی آن خانم با‌عقل و مدبر.
چون شد که فرو رفت در این مرحله غور (۲)
مسعود زمان را زِ چه محبوس نمودند.
چون شد که چنین شد به چه آئین و چه دستور
یک قطعه زمین به نام باغچه نیز در سمت شمال مسجد واقع شده بود که بخشی از آن گودی و قسمتی از آن مسطح بود. در حال حاضر تمام آن قطعه زمین مسطح شده و در ایام محرم و صفر، هیئت عزاداران قطرویه‌ا ی‌های مقیم نی‌ریز برای مراسم عزاداری از آن استفاده می‌کنند.
آقای سرهنگ افراسیاب پرویزی فرزند اقبال فرزند پرویز در این‌باره می‌گوید: این قطعه زمین در مالکیت پدر بزرگ مرحومم بوده که با صحبتی که زنده‌یادان آیات حاج سید هدایت‌ا... فقیه و حاج سیدمحمد فقیه امام جمعه فقید نی‌ریز با پدر مرحومم کردند این قطعه زمین در اختیار مسجد گذاشته شد.
در سمت جنوب جلو مسجد، حیاط قرار داشت که بعضی اوقات در تابستان محل برگزاری نماز صبح و مغرب و عشاء و انجام سایر امور مذهبی بود.
در سمت جنوب حیاط مسجد یک حوض بود که در مسیر جدول آب واقع شده بود. این حوض بیشتر اوقات سال پر از آب بود و برای وضوگرفتن از آن استفاده می‌شد.
در حیاط مسجد کنار جدول یک اصله درخت اهل (اهر) تنومند و قوی، سر به فلک کشیده و با طراوت وجود داشت که هنگام تجدید بنای مسجد قطع شد.
یک جدول آب نیز در بخش جنوب حیاط مسجد قرار داشت که آب کاریز‌های شادابخت (کتویه، سیف آباد، غیاث آباد، محمدآباد، جلال آباد، فیض آباد، شادابخت) و خبار بیشتر اوقات از آن عبور می‌کرد.
این جدول آب از شرق به سمت غرب شهر نی‌ریز امتداد داشت و از جلو مسجد حاج مهدی و مسجد خاتم‌الانبیاء جنب منزل حاج محمد استقلال فرزند مشهدی قاسم و جلو برکه شیر... و روبروی گاراژ میز مسی (میرزا مسیح رجایی) و کوچه خواجه‌ها و کوچه‌ی عنابی عبور می‌کرد تا به میانه دو قلعه‌ی حاج‌حسین و محمودخان می‌رسید و در این جا به چند بخش تقسیم می‌گردید.
یک بخش از این جدول آب به سمت شمال و به طرف سد بسکی در محله کیان و دیگری به سمت قلات‌ها و... برای مشروب کردن باغ‌ها و زمین‌های زراعتی ادامه می‌یافت؛ آب این جدول از چند شترگُلو (۳) نیز عبور می‌کرد.
مسجد نظربیگی در سال ۱۳۴۸ خورشیدی به دستور زنده‌یاد آیت‌ا... حاج سید محمد فقیه امام جمعه فقید نی‌ریز و با کمک مالی افراد خیّر و نیکوکار شهرستان نی‌ریز تجدید بنا گردید و به نام مسجد امام حسن (ع) نام‌گذاری شد. گویا نخست تجدید بنای مسجد با مبلغ یکصد و پنجاه هزار تومان که به زنده‌یاد حاج خلیل جهاندارفرد پرداخت شد شروع گردید.
زنده‌یاد حاج‌غلامرضا سروی فرزند یوسفعلی نقل می‌کرد: کاشی‌کاری‌های محراب و بقیه‌ی جا‌های دیگر مسجد توسط استاد اکبر مستوری انجام گرفت و در‌ها و پنجره‌های مسجد نیز توسط افراد خیّر و نیکوکار نی‌ریز تهیه گردید که اسم بانی بعضی از اهداءکنندگان روی آنها نوشته شده است. مسجد بعد از تجدید بنا دارای کتابخانه و یک‌باب مغازه شد و بخشی از مسجد نیز در دوطبقه بنا گردید. بنابر شنیده‌ها این مسجد یک بار هم توسط خانم نزهت‌الملوک دختر فتحعلی‌خان که همسر مسعودالدوله حاکم نی‌ریز بود، تعمیر شده است. (به نقل از نوشته‌ی عمان شاعر و نویسنده نی‌ریزی) (۴)
امامان جماعت مسجد نظربیگی
چندین روحانی در طول سال‌های متمادی امامت نماز جماعت مسجد را عهده‌دار بوده‌اند از جمله:
- آیت‌ا... شیخ جواد.
عالمی بود متقی و پارسا. یکی از بانوان اعیان نی‌ریز به نام بانو «نزهت‌الملوک» که برای زیارت عتبات عالیات (نجف اشرف، کربلای معلی، کاظمین و سامره) رفته بود از آیت‌ا... شیخ جواد استهباناتی دعوت کرد تا به نی‌ریز بیاید. وی همچنین هزینه‌های زندگی او را نیز تقبل کرد. (۵)
شیخ جواد دعوت وی را قبول کرد و نزدیک به چهار سال از اواخر عمر خود را در این شهر گذراند و کتاب جامع‌المقدمات عربی و... را تدریس کرد و به رتق و فتق امور دینی مشغول شد و امامت جماعت مسجد نظربیگی را برعهده گرفت و به ارشاد مردم پرداخت و پس از آن به رحمت ایزدی پیوست.
مرحومین شیخ‌احمد و شیخ‌محمد از فرزندان آن عالم ربانی می‌باشند. قبر این عالم بزرگوار در خاکستان محله کیان (گیا) کنار مزار شاعر و خوشنویس معاصر نی‌ریز میرزا محمدرضا عمان (۱۳۲۰-۱۲۵۹ خورشیدی برابر با محرم الحرام ۱۳۶۱-۱۳۰۰ هـ. ق) فرزند حاج میرزا آقا (بنا کننده مسجد حاج‌میرزا آقا در محله شیخ علی قاضی) فرزند لطف‌ا... در حیاط مدرسه راهنمایی بنت‌الهدی در سمت جنوب غربی واقع شده است، اما متأسفانه در اوایل انقلاب، سنگ قبر این دو بزرگوار در گودملخی انداخته شد. (۶)
- آیت‌ا... سیدمحمد فقیه (معروف به سید محمد پیشنماز)
فرزند سید ابراهیم از فرزندزادگان امام‌زاده میرحسین معروف به حیات‌غیبی بودند که گویا در شب‌ها، حبیب پینه‌دوز که اهل مسجد و نماز جماعت بوده چراغ به دست از منزل تا مسجد و بالعکس جلو آقا حرکت می‌کردند.
- آیت‌ا... سید محمدفقیه امام جمعه فقید نی‌ریز
نوه آیت ا... حاج سید محمد فقیه پیشنماز.
- آیت ا... حاج سید علی فقیه
فرزند سید هدایت‌اله که گاهی در این مسجد اقامه‌ی جماعت می‌کردند.
- حجت الاسلام والمسلمین سید محمدعلی فقیه
فرزند حجت الاسلام سید حسن فرزند آیت ا... سید محمد فقیه پیشنماز نی‌ریز.
- حجت‌الاسلام والمسلمین حاج سید میراحمد فقیه
فرزند آیت‌ا... حاج سید علی فقیه.
- سید محسن و سید جواد فقیه
فرزندان امام جمعه فقید نی‌ریز
چندین نفر مسجد نظربیگی را تعمیر کرده‌اند که اسامی آنها به شرح زیر می‌باشد:
۱ - خانم نزهت‌الملوک دختر فتحعلی‌خان نی‌ریزی همسر مسعودالدوله حاکم نی‌ریز فرزند آصف‌الدوله والی فارس.
۲ - مسعودالدوله حاکم نی‌ریز و داماد فتحعلی خان که گویا ایشان مسجد نظربیگی را توسعه هم داده‌اند.
۳ - امیر فتحعلی‌خان حاکم نی‌ریز که در سال ۱۲۷۲ خورشیدی رخ در نقاب خاک کشید و چندین دوره یا به دیگر سخن چندین سال غیرمتوالی حاکم نی‌ریز شد که در دوره‌ی حکومتش بار‌ها عزل و نصب و حتی مؤاخذه و تنبیه نیز شد. وی نیز مسجد نظربیگی را تعمیر کرده است.
پانویس:
۱ - وقایع اتفاقیه: مجموعه‌ی گزارش خفیه‌نویسان انگلستان ۲ - تذکره سازگار تألیف سازگار- خلیل
۳ - شترگلو: راه آب زیرزمینی که از دو سوی رودخانه یا نهر یا جا‌های گود همچون دو چاه تعبیه کنند و آن دو را از زیر رودخانه یا... به‌هم بپیوندند تا آب از یک سمت فرو رود و از سمت دیگر بالا آید. (فرهنگ معین)
۴ - یادداشت‌های مرحوم محمدرضا عمان شاعر و نویسنده نی‌ریزی.
۵ - کتاب یادنامه‌ی آیت ا... حاج سید محی‌الدین فال اسیری، تألیف مرحوم آیت‌ا... حاج سید فخرالدین فال اسیری، ص ۱۸۸،
۶ - نقل از افراد سالخورده و کهنسال نی‌ریزی.
