قناتی که روی خشکی به خود ندیده است

این را آقای منصور اقبال مسئول، سرطاق و میراب این قنات می‌گوید. او متولد سال ۱۳۳۷ خورشیدی است که از سال ۱۳۶۵ این مسئولیت را بر عهده دارد.‌

می‌گوید: «قبل از سال ۱۳۶۵ پدرم مسئول بود. او که متولد سال ۱۲۹۵ بود، سال ۱۳۷۳ به رحمت خدا رفت؛ اما از سال ۱۳۶۵ که از کار افتاده شد، کار را به من سپرد. البته از سه سال قبل از آن، پیش او آموزش تغییر و تحویل آب، تقسیم، سهم‌بندی و ... می‌دیدم.»

سهم‌بندی از روی ستاره‌ها
کار اصلی او  کشاورزی، باغداری و همین کار است. ادامه می‌دهد: «هر یک ساعت سه سهم (فین) است. قبلاً که ساعت نبود، از روی ستاره‌ها (هر ۲۰ دقیقه از طرف شرق یک ستاره طلوع می‌کند) مشخص می‌شد و زمان را روی یک فین تقسیم بندی می‌کردند. بعد که ساعت پیدا شد، مشخص شد هر یک ساعت، سه فین است و در ۱۲ ساعت ۳۶ ستاره طلوع می‌کرد. در روز هم از طریق سایه و نمودار و سایه‌چوب تنظیم می‌کردند. هر روز ۲۴ ساعت است و در ۳ سهم که ضرب شود، ۷۲ سهم می‌شود. اگر در ۳۰ روز ضرب کنیم، می‌شود ۲۱۶۰ سهم. اما تعداد سهام این قنات ۲۲۰۵ سهم است که ۴۵ سهم کم است و آن ۴۵ سهمی کسری روی همه تقسیم می‌شود و کمتر آب تحویل می‌گیرند. احتمالاً خان قدیم سهمی را به دو نفر فروخته و این اتفاق رخ داده است. قنات خبار و شادابخت هم همین طور است و تعدادی کسری سهم دارند.»

مشخصات فنی قنات
اقبال می‌گوید: «طول قنات دو کیلومتر و نیم است. تعداد چاه‌ها ۷۶ حلقه با فاصله ۱۸ متر از هم است. مادر چاه نیز که ۳۵ متر عمق دارد، مابین گلو شربو و آبشار تارم واقع شده است. مظهر قنات هم در زمین‌های بایر است.»

وی ادامه می‌دهد: «این قنات با همکاری جهاد کشاورزی، چهار سال یکبار لایروبی می‌شود. هزینه آن هم مقداری خودیاری است و بقیه را جهاد کشاورزی پرداخت می‌کند. امسال بابت لایروبی ۱۵۰ میلیون تومان هزینه شد که ۲۲ میلیون تومان آن خود یاری بوده است. به جز لایروبی، ریشه درختان بید هم که به قنات نفوذ می‌کند، زده می‌شود.»

۱۰۰ مالک
او تعداد مالکان را حدود ۱۰۰ نفر می‌داند و می‌گوید: «تعداد سهم آن‌ها از یک سهم به بالا است. ۳۶۷ سهم برای اداره اوقاف استهبان و نی‌ریز است که آن‌ها هر سال مزایده می‌گذارند و هرکس برنده مزایده شد، اوقاف به ما نامه می‌زند که آب را در اختیار شخصی که برنده مزایده شده قرار دهیم تا استفاده کند یا اجاره دهد. مالک سهام حتی اگر خارج کشور باشد و خودش زمین زراعی نداشته باشد، ما پول اجاره را می‌گیریم و به او می‌دهیم. البته هستند افرادی که زمین زراعی دارند و مالک هم هستند یا این که مالک نیستند و آب را از مالکان اجاره می‌کنند.»

وی عنوان می‌کند: «قنات قبلاً دو نفر مسئول داشته؛ سرطاق که مسئول بوده و میراب یا لاوان (لاوون) که دستورات او را انجام می‌داده است. حساب و کتاب و طلب و بده با سرطاق بوده است. پدر من که میراب بود، از سال ۱۳۵۲ سرطاق شد. حقوق سرطاق ۵ روز خمسه یعنی اجاره روز آخر ماه‌های ۳۱ روزه بوده و نسبت به سهم آب هم میراب درصدی می‌گرفته است. البته من دیگر هزینه میراب را نمی‌گیرم.»

ساختار سنگی قنات
سرطاق قنات آبادزردشت با بیان این که ساختار قنات‌ها به ویژه از نظر خاک با هم فرق می‌کند، می‌گوید: «ممکن است قنات در لایه آهکی یا رسی یا ماسه و شن باشد که از نظر ریزش متفاوت است. مثلاً قنات آباد‌زردشت سنگی است و ریزش خیلی کمتری به نسبت قنات‌های خبار و شادابخت دارد. پیمانکار قنات هم باید قبلاً روی قنات‌های زیادی کار کرده باشد تا ساختار آن را خراب نکند.»

اقبال با بیان این که قنات آبادزردشت تا کنون روی خشکی به خود ندیده است، می‌گوید: «میزان آب این قنات، الان یک پنجم سال‌های پرآب قدیم شده است. هرچند آب قنات کم شده، اما با وجود این که قنات خبار حدود ۱۰ هزار سهم و شادابخت ۱۶ هزار سهم دارد، هنوز آب اینجا خشک نشده است. در صورتی که قنات خبار در همین شرایط باید ۵ برابر و شادابخت ۸ برابر قنات آباد‌زردشت آب بیاید.»

وی اضافه می‌کند: «حداکثر دبی آب این قنات، ۴ هزار لیتر در دقیقه است که مثلاً سال ۱۳۹۶ می‌آمد. الان حدود چهار اینچ می‌آید. امسال در فصل کم بارش مثل شهریور و مهرماه، ۳ اینچ آب می‌آمد.  اما در فصل‌های پربارش، آب رودخانه گلو شربو را در یک چاه در بالا دست می‌گذارند که روی قنات می‌افتد و آب آن را بسیار زیاد می‌کند.»

سابقه تاریخی
اقبال با بیان این که این قنات ثبت میراث فرهنگی شده است، عنوان می‌کند: «شنیده‌ام سابقه تاریخی نی‌ریز به ۳۰ هزار سال قبل برمی‌گردد که حدود ۷ هزار سال پیش از کنار دریاچه بختگان و روستای تنگ‌حنای فعلی به این منطقه آمدند. آن زمان هم، چون نیاز به آب داشتند، این قنات را احداث کردند.  

قبلاً در اینجا ۳ آسیاب کار می‌کرده؛ یکی انتهای شهرک بوده که باقیمانده آن توسط شهرداری تخریب شده، یکی میانه راه بوده و یکی هم بالای مسیر است که آثار کمی از آن باقی مانده است.»

وی می‌گوید: «هر کس که مراجعه کند، به او آب می‌دهیم و دوباره ماه بعد در همان تاریخ آب را تحویل می‌گیرد. آب از مقسم که شروع می‌شود تا مقصد، (به طورمثال آخرین مقصد تل‌مهتابی یا دارالرحمه است) افراد با تلفن همراه با ما هماهنگ می‌شوند و آب را جابه‌جا می‌کنند. بعد با ما تماس می‌گیرند که کارمان تمام شده و ما می‌گوییم به نفر بعدی تحویل بدهد و از این طریق روی کار آن‌ها نظارت می‌کنیم.

مسیر آب از مقسم به سمت خیابان آتش‌نشانی و باغ طیاری و پشت ایران خودرو و پمپ بنزین دلخوش و سپس دارالرحمه می‌رود و تا آنجا مسیر دارد. هرکس هم در مسیر باغ و زمین زراعی دارد، استفاده می‌کند.»

اقبال باغ‌هایی را که اخیراً احداث شده، باعث به وجود آمدن مشکلاتی می‌داند که برای آن پرونده قضایی تشکیل شده است.  ‌

می‌گوید: «برخی افراد مشکلاتی را برای این قنات و مالکان به وجود آورده‌اند که در این زمینه شکایت کرده‌ایم. ما وکیل گرفته‌ایم و اخیراً هم بنا شده یکی از این باغداران که به حریم قنات تجاوز کرده بود، عقب‌نشینی کند.»