پروفسور مرتضی تفتی مؤسس دانشکده قنات، کسی که مسئولیتهای متعددی را در وزارت نیرو داشته و به مدت ۵۰ سال در حوزه قنات کار کرده است در پایان این بازدید که با حضور هیئت امنای قناتهای خبار و شادابخت انجام شد جزء به جزء مسائل و مشکلات قنات خبار را یادداشتبرداری کرد و راهکارهای زندهشدن آن را ارائه داد.
او در پایان این سفر در گفتگویی اختصاصی با نیریزان فارس گفت: قنات یک سازه پیشرفته است که امیدواریم با شناسایی و انتقال تجربیات به نسلهای آینده بتوانیم از این قناتها سالیان سال استفاده کنیم.
خبار جزو مواریث ملی است
وی قنات خبار را از مواریث ملی ایران خواند که به ثبت رسیده و در کشور پر آوازه میباشد.
پدر قنات ایران گفت: متأسفانه زمانی به نیریز آمدهام که قنات خشک شده و آبی در آن جاری نیست.
قناتهای نیریز مشکل سازهای دارند
وی در پاسخ به سؤال ما که آیا امکان احیاء قناتهای شهرستان به خصوص خُبار و شادابخت وجود دارد گفت: باید از دو مقوله به این مسئله نگاه کرد؛ یکی ساختمان قنات و سازه آن و دیگری آب قنات. در اکثر جاهایی که من بازدید کردم مشکل آب وجود ندارد بلکه سازه قنات با مشکل روبرو است.
بارها دیدهام که در منطقهای آب فراوان وجود دارد، اما به دلیل یک اشتباه در سازه قنات جریان آب قطع شده است. قنات سازهای حساس و آسیبپذیر است. در آن از سیمان، آهن و گچ استفاده نشده بلکه فقط از مصالح طبیعی استفاده گردیده و فرسایش خاک نیز وجود دارد. این طور نیست که سازه در برابر همه چیز پایا و مستحکم باقی بماند. قناتها تحت تأثیر کم کاریها و بد کاریهای ما و گاهی هم خشکسالی دچار کمبود آب میشوند.
تا زمانی که مقنی پایش را در قنات میکشد، آب دارد
او ادامه داد: قدیمیها مثال جالبی دارند؛ آنها میگویند تا زمانی که مقنی پایش را در قنات میکشد، آن قنات آب دارد. این جمله بسیار پر معنا و مفهوم است.
وقتی بخشهایی از قنات دچار ریزش شده و یا اینکه پیمانکار ماهری به کار نگرفتهایم و افرادی ناشیانه در پیکره قنات دستکاریهای انجام دادهاند، نمیشود انتظار جاری شدن آب را داشت.
مثلاً همین قنات خبار با وجود این همه خشکسالی از آب خوبی هم برخوردار بوده اگر چه از ۲۵۰ به ۶۰ لیتر رسیده است، اما منطقی نیست به یکباره قطع و خشک شود؛ این اصلاً امکان ندارد.
مشکل را در خود قنات جستجو کنید
پدر قنات ایران مشکل قنات خبار را سازه خواند و گفت: عقل سلیم میگوید ما باید مشکل را در خود قنات دنبال کنیم. اینجا مشکل آب وجود ندارد. سطح حوضه آبریز بسیار وسیع است. دانهبندیهای مناسب، آبرفت کف رودخانه و... همه دال بر این است که مشکل آب وجود ندارد و ما منبع آب زیرزمینی بسیار خوبی داریم.
این دره دارای آب است
او با تأکید بر اینکه این دره دارای آب است گفت: وقتی میبینیم گذشتگان شهرستان نیریز در بستر رودخانه آمدهاند و دو قنات حفر کردهاند میتوان به خوبی نتیجه گرفت که این دره دارای آب است. این را باید باور کنیم که در بالای دامنه و در ارتفاع آبی وجود ندارد. آب از خط القعر عبور میکند.
اشاره دکتر تفتی به نظر برخی از مالکان قنات خبار است که معتقدند چاههای متصل در دامنه کوه پلنگان دارای آب بوده و منبع اصلی قنات به شمار میرفته است.
در رابطه با قنات خبار باید خود مالکان منبع مالی را تهیه و مشکل سازهای آن را حل کنند.
حفر ۵ چاه در بالادست
تفتی در رابطه با احیاء قنات خبار پیشنهاد حفر ۵ چاه در قسمت بالایی قنات را داد و گفت: قناتها شامل دو بخش است. یکی «تَره کار قنات» و دیگری «خشکهکار قنات».
بخش تَره کار قنات از مادر چاه شروع میشود و با استفاده از سفرههای زیرزمینی، آب به راهروهای قنات سرازیر میشود.
مابقی مسیر قنات، خشکهکار است؛ مثلاً همین قنات خبار که در حدود ۶ کیلومتر میباشد حداکثر ۵۰۰ متر تَرهکار دارد و ما بقیه آن خشکه کار است.
خشکه کار وظیفهاش آن است که آب را از تَرهکار به مظهر قنات برساند؛ بنابراین لازم است منطقه تَرهکارقنات را توسعه دهیم و به صورت عمود بر خطوط جریان آبهای زیرزمینی چاههایی ایجاد کنیم و به زبان ساعت یک راهرو کوتاه ۳۰ تا ۵۰ متری حفر نماییم آنگاه حجم قابل توجهی از آب را به سمت قنات هدایت خواهیم کرد.
در این ارتباط لازم است تا از کوه و دامنهها فاصله بگیریم و وسط رودخانه با دستکی فرعی، آبی پایهدار و مطمئن بیابیم.
تفاوت آبهای آبرفتی و آهکی
پدر قنات ایران در ارتباط با تفاوت آبهای آبروفتی و آهکی گفت: آبهای زیرزمینی آبرفتی بر اثر تخریب کوهها، صخرهها و سنگها شکل میگیرد. یعنی آب آنها را رُفته است و یکجا جمع کرده؛ در این بستر آبرفتی، آب زیرزمینی ذخیره میشود.
بخش دوم سفره آبهای آهکی هستند. اصولاً آهکها به راحتی میتوانند آب بسیار زیادی را در خود ذخیره کنند و این ذخیرهسازی بین هزاران تا صدها میلیون سال به طول میانجامد. آبهای آهکی تجدید ناپذیر هستند مثل چاههای نفت که جای آنها پر نمیشود.
برای همین باید در استفاده از چاههایی که آهکی هستند احتیاط لازم انجام شود. اما سفرههای آبرفتی تجدیدپذیر هستند و هر ساله آب به آنها تزریق میشود هرچند در همین ارتباط نیز باید در استفاده از آبها احتیاط لازم را کرد چرا که اگر تراز آب پایین بیاید با فرو نشست زمین رو بهرو خواهیم شد.
گورابها هیچ تأثیری بر قنات خبار ندارند
از او در رابطه با تأثیر گورابهای سهگانه در تغذیه آب قنات پرسیدیم و پدر قنات ایران به شدت آن را رد کرد و گفت: اصلاً این ربطی ندارد. گورابها در جایی قرار دارند که در خشکه کار قنات است و آب قنات از محل مادر چاه و تَرهکار قنات میآید اگر به دنبال زدن گوراب هستیم باید در بالادست قنات این کار را بکنیم تا بر روی آب قنات تأثیرگذار باشد. شاید این گورابها بر چاههای زیر دستی مؤثر و اثرگذار باشد، اما اصلاً و مطلقاً به قنات ربطی ندارد.
قناتها شبیه هم هستند
از او در رابطه با ساختمان قناتها پرسیدیم و او گفت: قناتها در تمام نقاط ایران شکل سازهای مشابهی دارند و تغییرات آنها بسیار اندک است.
قنات در واقع یک زهکش زیرزمینی است آبهای زیرزمینی را با یک شیب مناسب به مظهر قنات میرسانند و جالب است بدانید که در این تعریف نامی از چاه برده نشد.
چاه بخشی از قنات نیست و تنها نقششان انتقال خاک در هنگام ساخت و تهویه هوا میباشد.
در طول تاریخ مقنیان به دنبال آن بودند تا جایی که امکان دارد تعداد چاهها را کم کنند تا هزینهها پایین بیاید مثلاً در گناباد که قنات رَهن وجود دارد ۳۰۰ متر عمق مادر چاه میباشد و با بالابر برقی برای فیلمبرداری ۱۷ دقیقه طول کشید تا فیلمبرداران به پایین چاه رسیدند.
چاههای هزینه آفرین
او ادامه داد: در همین رابطه عدد بسیار منطقی را قدیمیها در نظر گرفتهاند؛ آنها میگفتند فاصله بین دو چاه باید به اندازه دو برابر عمق مادر چاه باید باشد. مثلاً در یک جایی اگر عمق مادر چاه ۵۰ متر است چاه بعدی باید در ۱۰۰ متری آن زده شود. با این کار هزینهها کاهش مییافت، اما در استان فارس متأسفانه در هر جا که مراجعه میکنم به فاصله ۱۰ متری چاه زدهاند و من دلیل آن را نمیدانم.
برای قنات انجیره فسا گفتم که تعدادی از این چاهها را پر کنند. اینها به غیر از دردسر و هزینه چیز دیگری ندارند و این در حالی است که باید هزینه را خرج خود قنات کرد نه چاههای هزینه آفرین. مثلاً برای همین قنات خبار، ۵ چاه کافی است.
آب سیلاب سمی برای قنات
وی در پاسخ به برخی افراد که میگویند این چاهها میتوانند آب سیل و باران را به قنات هدایت و آن را تقویت نمایند گفت: تمام تلاش ما آن است که آب سیلاب وارد قنات نشود چرا که این آبها سبب نابودی قنات میشوند و هر کسی این تئوری را داده باید به عقلش شک کرد.