احتمالاً در شبکه‌های مجازی خوانده‌اید که زیباترین مجری دنیا ایرانی است. یا اگر سارقان شما را مجبور کردند که رمز کارت بانکی‌تان را وارد کنید، آن را برعکس وارد کنید آنگاه پلیس می‌فهمد. یا دیوار چین از ماه دیده می‌شود. یا نام کرم بستنی (و در نتیجه آیس کریم) از کریم باستانی که در شهر ری یخ فروشی می‌کرده گرفته شده.
وقتی با یک مطلب برخورد کردیم باید چه کار کنیم؟
نشریه گمان ۱۴ قاعده و سرنخ کاربردی برای تفکر انتقادی (موشکافانه) ارائه کرده که کمی آن را بازنویسی کردم.
۱- آیا منبعِ معتبر دارد؟ این مطلب یا ادعا بر چه مبنایی است و از کجا چنین حرفی درآمده؟
۲- یک عکس همان قدر که به اندازه هزار خط نوشته حرف دارد می‌تواند هزار داستان تخیلی نیز درست کند. زاویه خاص فیلمبرداری، مشخص نبودن اتفاقات قبل و بعد از آن تکه جدا شده از فیلم، ربط دادن عکس به مطلب نامرتبط، دستکاری عکس و فیلم (فتوشاپ) و … فرصت را برای داستان سازی تخیلی ایجاد می‌کند.
۳- اعلام زمان‌های نسبی به جای ذکر تاریخ مشخص: یک‌ساعت پیش، دیشب، به تازگی، آخرین دستاورد‌ها و … برای مثال بیش از سه سال است که شایعه «به تازگی گوگل برای تغییر نام خلیج فارس رأی‌گیری اینترنتی گذاشته».
۴- عباراتی که نشان می‌دهد رازی مخوف یا سندی فوق‌محرمانه کشف شده: شرکت‌های دارویی برای کم نشدن سودشان نمی‌گذارند شما بدانید لیمو همه بیماری‌های لاعلاج را درمان می‌کند!
۵- جملات خبری شبه علمی، اما مبهم: دانشمندان [سریع بپرسید کدام دانشمندان؟]کشف کرده‌اند که خوردن کره در ساعت ۱۲ ظهر باعث. کدام پژوهش؟ چه سالی؟
۶- آدم‌های بدون نام: هر جا شنیدید که گفته شد «کارشناسان معتقدند» یا «به گزارش شاهدان عینی» رد نکنید، اما شک کنید.
۷- ارجاع دروغین خبر‌های ناشنیده به خبرگزاری‌های بسیار مشهور و معتبر برای اعتبار بخشی به مطلب: در اینگونه مطالب به صورت خیلی کلی نوشته می‌شود منبع: سی. ان. ان یا بی. بی. سی. یا پلیس فتا. یا ارجاع به منابع غیرواقعی با اسم‌های عجیب و غریب و پر ابهت: شبکه خبری Alien News فرانسه، شبکه آزادنگاران بدون مرز.
۸- تحریک شدید احساسات از طریق اغراق در داستان‌های غم‌انگیز، عکس‌های دلخراش، تحریک حس وطن پرستی یا اعتقادات مذهبی و... نشانه اولیه برای دروغ بودن است.
۹- عدم ارتباط منطقی منبع با متن: مثلا رئیس مرکز «قلب» ژاپن گفته سیگنال موبایل برای «مغز» مضر است!
۱۰- اینترنت و گوگل منبع نیستند! این‌ها ابزار‌های جستجو هستند. هر چیزی در آن پیدا شود درست نیست حتی اگر صد جا تکرار شده باشد. انگلیسی بودن یک مطلب هم به معنی معتبر بودنش نیست!
۱۱- «آیا می‌دانید» ها! نادانسته‌های کوچک و سطحی جهان آنقدر زیاد است که تشخیص راست بودنشان بسیار مشکل است. زیاد آن‌ها را باور نکنید حتی اگر هم راست باشند تغییری در زندگی شما ایجاد نمی‌کنند.
۱۲- شاهدان غیبی! همه ما افرادی را دیده‌ایم که در دفاع از یک ادعای عجیب می‌گویند: «یکی از دوستانم با چشم خودش دیده!». برای احترام به شعور خودمان هم که شده درخواست کنیم با آن شخص سوم گفتگو کنیم.
۱۳- شیوه نگارش و سطح علمی بودن: اشتباه املایی و نگارش شتابزده و غیرحرفه‌ای هم نشانه خوبی است.
۱۴- زیبایی مساوی صحت نیست: داشتن عکس‌ها و ظاهر گرافیکی زیبا یا تدوین یک ویدئوی حرفه‌ای دلیلی برای درست بودن آن نیست.
تجویز راهبردی:
- برای وقت خود ارزش قائل باشیم و اصولاً به هر چیزی گوش نکنیم و مطالبی را بخوانیم که فکر می‌کنیم هم درست باشد هم به‌دردبخور.
- برای شعور خود ارزش قائل باشیم و اجازه ندهیم دیگران هر ادعای غلطی را به ما بفروشند.
- برای زمان و شعور جمعی نیز ارزش قائل باشیم و سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی را توسعه دهیم. در کتاب «استراتژی توسعه ایران»، گفته شده برای تربیت نسل توسعه آفرین، باید به تفکر انتقادی مجهز شویم تا در مقابل زودپذیری، تلقین‌پذیری، القاء‌پذیری، خرافه‌پرستی، فرمان برداری، شخصیت پرستی و سلطه گری و سلطه پذیری بایستیم. این ۱۴ سرنخ اولین گام.
