جمعه این هفته مصادف با ٢٩ اسفند سالروز ملی شدن صنعت نفت در سال ١٣٢٩ خورشیدی است. به همین مناسبت نگاهی گذرا به سابقه تاریخی این رویداد می‌افکنیم.
نفت ایران در زمان مظفرالدین شاه قاجار توسط شرکتی انگلیسی کشف شد. شرکت کاشف برای کشف، استخراج و بهره‌برداری قراردادی در سال ١٨٩٢ میلادی (١٣١٩ مهشیدی) با دولت ایران بست که به قرارداد «دارسی» مشهور شد. این شرکت متعلق به سرمایه‌گذاری انگلیسی به نام «ویلیام ناکس دارسی» بود. این قرارداد که دارای ۱۸ فصل(۱۸ ماده) بود حقوق طرفین را مد نظر قرار داده بود. چکیده قرارداد این بود:
١- سالانه ۱۶ درصد درآمدخالص نفت حاصله به دولت ایران پرداخت شود.
٢- ابتدا مبلغ ۲۰ هزار لیره استرلینگ نقدی به دولت ایران پرداخت و معادل ٢٠ هزار لیره استرلینگ سهام شرکت به دولت ایران داده شود.
٣- شرکت از نیروی کار ایرانی استفاده کند مگر تخصص‌ها و مهارت‌هایی که ایرانیان فاقد آن باشند.
٤- شرکت حق فعالیت ، اکتشاف ،استخراج و بهره‌برداری از همه مناطق ایران به جز آذربایجان، مازندران، گیلان، استرآباد (گلستان) و خراسان دارد.
با روی کار آمدن رضا شاه تلاشی برای تعویض قرارداد صورت گرفت. گفته می‌شود رضا شاه پرونده این قرارداد را در بخاری انداخت و سوزاند.
در سال ۱۳۱۲ خورشیدی برابر با ۱۹۳۳ میلادی قرارداد جدیدی بین شرکت نفت ایران و انگلیس و دولت ایران بسته شد. بر پایه این قراردادکه در ۲۷ ماده تصویب شد مقرر گردید:
١- سهم دولت ایران از درآمد خالص سالیانه ٢٠ درصد باشد.
٢- محدوده فعالیت شرکت به یکصد هزار مایل مربع کاهش یابد.
٣- بابت حق الامتیاز به ازای هر تن نفت استخراج شده چهار شیلینگ به دولت ایران پرداخت شود.هر پوند برابربا ۲۴ شیلینگ بود.
٤- شرکت از نیروی کار ایرانی استفاده کند مگر تخصص ها و مهارت‌هایی که در ایران نباشد.
این‌ها موارد چکیده قرارداد ۱۹۳۳ است. در سال ١٣٢٩خورشیدی، در مجلس شانزدهم، تعدادی از نمایندگان مجلس که عضو جبهه ملی ایران بودند به رهبری دکتر محمد مصدق خواهان لغو این قرارداد شدند.
آنها طرحی پیشنهاد کردند که به موجب آن کل صنعت نفت ایران اعم از اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری در اختیار دولت ایران قرار گیرد و از شرکت نفت ایران و انگلیس خلع ید شود. این طرح در ۲۹ اسفند سال ۱۳۲۹ خورشیدی تبدیل به قانون گردید.
در سال ۱۳۳۰ دکتر مصدق که نماینده مجلس بود، پیشنهاد نخست وزیری را به منظور اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت، پذیرفت. دولت انگلیس با این مصوبه مخالفت کرد و گفت مدت قرارداد ۳۰ ساله (یعنی تا پایان سال ١٩٦٣) بوده و قابل لغو نیست. این مسئله تبدیل به مهم‌ترین مسئله سیاسی روز ایران و انگلیس شد و درگیری‌های زیادی در داخل و خارج از کشور ایجاد کرد. مصدق این قانون را اجرا و دست انگلیس را از نفت ایران کوتاه کرد.محمد رضا شاه با این قانون مخالف بود اما تحت فشار نهضت ملی صنعت نفت که توسط آیت ا... کاشانی و دکتر مصدق رهبری می‌شد، مجبور به امضای آن گردید. انگلیسی‌ها هم بیکار ننشستند و با تبانی آمریکا و دربار ایران، دولت مصدق را در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی با انجام یک کودتای نظامی سرنگون کردند. مصدق سه سال در زندان و مادام‌العمر در حصر در روستای احمدآباد به سر برد. با روی کار آمدن دولت کودتا و نخست وزیری سپهبد فضل‌اله زاهدی امتیاز اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری نفت ایران به کنسرسیومی(١) مرکب از شرکت‌های آمریکایی، انگلیسی و فرانسوی واگذار و سهم ایران از درآمد خالص سالیانه ۵۰ درصد تعیین گردید.
شاد سالم و موفق باشید
پی نوشت:
١-کنسرسیوم به معنی ائتلاف چند شرکت یا دولت به منظور یک فعالیت اقتصادی است.
