این هفته مصادف است با زادروز پربرکت امام محمد باقر(ع)؛ امام بزرگواری که به «باقرالعلوم» یعنی شکافنده دانش شهره بود. این لقب به این دلیل به امام داده شد که ایشان (و همچنین فرزندشان امام صادق(ع) ) نقش مهمی در تربیت شاگردان نخبه داشتند. امام محمد باقر(ع) به عنوان رهبر دینی مورد احترام شیعیان و نیز به عنوان یک فقیه و عالم بزرگ اسلامی مورد احترام اهل سنت است. در زیر به همین مناسبت به این پرسش مهم پاسخ داده شده است که چرا ایشان فعالتهای فرهنگی را بر مبارزه مسلحانه ترجیح دادند.
*****
یکی از شاخصه‌های مهم و بلکه اصلی‌ترین مشخصه دین اسلام فرهنگی بودن آن است. یعنی اسلام قبل از هر چیزی یک دین فرهنگی بوده و چه در زمان ظهورش و چه در ادامه با هدف اصلاح و ارتقای سطح فرهنگ مردم، خود را معرفی نموده است. خداوند اصلی‌ترین هدف بعثت را تزکیه و تعلیم دانسته و فرموده است: «و کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها می‌خواند و آنها را تزکیه می‌کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت می‌آموزد هر چند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند!» (جمعه/ ٢).
پیامبر گرامی اسلام نیز خود را مبعوث به عنوان معلم معرفی می‌کند. «و انما بعثت معلما» (شرح أصول الكافی (صدرا)، ج٢، ص٩٥). البته در این میان و برای پیشبرد اهداف فرهنگی گاهی استفاده از روشهای مختلف حتی قتال و جهاد لازم می‌باشد. اما نباید فراموش شود که مأموریت اصلی ادیان الهی ارتقاء فرهنگی جوامع بشری است. از همین رو برنامه‌های انبیاء و خصوصاً پیامبر گرامی اسلام(ص) در مسیر اصلاح فرهنگ جامعه طراحی و اجرا شده است.
ائمه اطهار علیهم السلام نیز همین شیوه را ادامه داده و در طول تاریخ حیات خود همیشه سعی داشتند به دور از هر گونه تغییری در هدف، به بالا بردن سطح کیفی فرهنگ جامعه بپردازند. این در حالی است که به گواه تاریخ برخی از پیروان ائمه به اشتباه انتظار داشتند که ایشان دائماً در حال قیام مسلحانه باشند. در میان ائمه اطهار(ع) شاید دوران صادقین (امام باقر و امام صادق علیهما السلام) از این جهت ویژگی خاصی داشته باشند که در سایر دوران وجود ندارد. در این دوران و با توجه به افول قدرت بنی امیه و البته مستقر نشدن حکومت عباسی به نظر می‌رسید فضای قیام این دو امام همام مهیا بوده و بهترین فرصت برای برکناری بنی امیه و به خلافت رسیدن اهل بیت عصمت و طهارت باشد. به همین دلیل پیشنهادات بسیاری مبنی بر قیام علیه دستگاه اموی مطرح شد. اما صادقین(ع) این پیشنهادات را نپذیرفتند و تنها به وظیفه اصلی خود که همان ارتقاء سطح کیفی فرهنگ جامعه اسلامی بود، از طریق پرورش شاگردان با استعداد پرداختند. همان طور که بیان شد این روش امام باقر و امام صادق علیهما سلام در حالی اتخاذ شد که فشار روانی جامعه شیعیان مبنی بر قیام علیه حکومت بنی امیه، بر ایشان سنگینی می‌کرد. در روایتی که مرحوم کلینی در کافی نقل می‌کند، زید بن علی بن الحسین، یعنی همان زید شهید که فرزند امام سجاد(ع) و برادر امام باقر(ع) بود در حالی که نامه‌های زیادی از اهل کوفه در دست داشت خدمت امام(ع) رسید و عرضه داشت که اهل کوفه از ما دعوت کرده‌اند که به کوفه رفته و با یاری ایشان علیه حکومت اموی قیام کنیم.
امام(ع) از نحوه ارسال نامه‌ها سؤال می‌کند که آیا مردم کوفه خودشان این نامه‌ها را فرستاده‌اند یا ابتدا تو برای آنها نامه نوشته‌ای و کوفیان پاسخ داده‌اند؟ زید می‌گوید نامه‌ای از طرف ما ارسال نشده و خود کوفیان این درخواست را دارند زیرا اهل کوفه جایگاه ما را شناخته و به آن ایمان دارند.
پس از گفتگوی نسبتاً مفصلی که بین امام باقر(ع) و برادرش زید مبنی بر جایگاه واقعی امامت و لزوم اطاعت مردم از امام معصوم صورت می‌گیرد و در نتیجه امام باقر(ع) قیام بر ضد حکومت را رد کرده و بنا را بر همان فعالیت فرهنگی و آموزش جامعه می‌گذارد، زید نسبت به امام باقر(ع) تندی کرده و شرط امامت را قیام بر علیه ظلم بیان می‌کند.
زید می‌گوید امام امت نباید در خانه بنشیند و راحتی اختیار کند بلکه امام باید در راه خدا جهاد کند و از حق مردم دفاع کند. امام باقر(ع) نیز برای زید مثالهایی از احکام صید در حال احرام یا مبارزه با کفار در غیر از ماه‌های حرام سال و ... می‌زند تا برادرش را متوجه کند که هر کاری زمان و شرایط خاص خود را می‌طلبد. و در ادامه می‌فرماید: خداوند برای هر چیزی وقت و مکان مناسب قرار داده است.
روایت دیگری از امام صادق(ع) وجود دارد که با توجه به آن معلوم می‌شود وظیفه ائمه اطهار(ع) و عموم جامعه اسلامی، تا زمان قیام حضرت حجت(عج) بالا بردن سطح آگاهی و انجام فعالیتهای فرهنگی در این مسیر است. به طوری که امام صادق(ع) در این روایت فرموده‌اند هر قیامی که تا زمان ظهور قائم شکل بگیرد و من آن را درک کنم، از آن دوری می‌کنم تا خود را برای آن زمان حفظ کنم.
در نتیجه باید توجه داشت که حرکت اصلاحی نبی مکرم اسلام(ص) و در ادامه آن روش ائمه اطهار علیهم السلام مبتنی بر بالا بردن سطح آگاهی و فرهنگی جامعه بوده است. حتی همانگونه که در فرازی از زیارت اربعین آمده هدف جانفشانی حضرت اباعبدالله در کربلا نیز همین بوده که افراد جامعه به سطح بالاتری از آگاهی برسند. «وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِيكَ لِيَسْتَنْقِذَ عِبَادَكَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَيْرَةِ الضَّلَالَة»(مفاتیح الجنان، زیارت اربعین). ما نیز به عنوان شیعیان و پرچمداران ولایت اهل بیت با تأسی به پیشوایان به حق خود، خصوصاً امام باقر(ع)، در زمان خود باید از همین سیره ائمه هدا پیروی کرده و با تکیه بر فعالیتهای فرهنگی سعی در بالا بردن سطح فرهنگ و آگاهی جامعه داشته باشیم.
منابع:
١- قرآن کریم
٢- كلينى، محمد بن يعقوب، الكافی (ط- الإسلامية)، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، دارالكتب الإسلامية، تهران،١٤٠٧ مهشیدی
٣- صدر الدين شيرازى، محمد بن ابراهيم، شرح أصول الكافی (صدرا)، محقق / مصحح: خواجوى محمد، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، تهران، ١٣٨٣ خورشیدی
٤- ابن أبی زينب، محمد بن ابراهيم، الغيبة للنعماني، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، نشر صدوق، تهران، ١٣٩٧ مهشیدی
