به نام آنکه شیرین آفرین است
یکی از آوازهمندترین شاعران نیریزی در دوره قاجار، محمدجعفرخان متخلّص به شعله، فرزند مرحوم محمدباقرخان است که زندگینامه و نمونههایی از سرودههای وی در تذکرههایی چون تذکره شعاعیه، مرآت الفصاحه، تذکره سازگار، دانشمندان و سخن سرایان فارسی آمده است.
شعله نیریزی چنانکه در تقریظ نوشته شده بر منظومه فرهاد و شیرین او آمده، شاعری پرکار و «قصاید و قطعاتش غیرمحدود و غزلیاتش نامحصور» بوده و بنابراین دارای دیوان بوده است. در تذکره شعاعیه آمده که: «از قرار تقریر خودش صاحب دیوان است».
در الذریعه الی تصانیف الشیعه نیز از دیوان شعله نیریز یاد شده است. با این همه تا امروز از دیوان وی دستنویسی یافت نشده است. از سرودههای وی بجز منظومه فرهاد و شیرین تنها دو چکامه که در تذکره شعاعیه مضبوط است، باقی مانده است.
اثر نامی شعله نیریز، فرهاد و شیرین (خسرو و شیرین) است که خوشبختانه دستنویسهای متعددی از آن وجود دارد و سه بار به زیور چاپ سنگی و دوبار به حِلیه (زینت) چاپ سربی آراسته شده است.
نخستین چاپ سربی این مجموعه به وسیله کتابفروشی معرفت شیراز با مقدمه زندهیاد دکتر نورانی وصال صورت گرفته است. تاریخ انتشار این چاپ در کتاب نیامده است اما درالذریعه قید شده که سال ۱۳۸۴ مهشیدی تاریخ انتشار آن است.
به جز چاپ معرفت شیراز، نگارنده، این منظومه عاشقانه را در سال ۱۳۹۰ تصحیح انتقادی نمود و بنیاد فارسشناسی آن را به حلیه چاپ آراست.
نگارنده در تصحیح خود از پنج نسخه خطی که در دیباچه کتاب شناسانده شدهاند بهره برده است. پس از چاپ کتاب، به دستنویسی دیگر دست یافتم که در این جستار معرفی میشود. بنابراین تا امروز ۶ نسخه خطی از این منظومه به دست آمده است که دو نسخه در فهرستهای نسخ خطی، فهرست نشدهاند چون این دو در کتابخانه یا موزه نگاهداری نمیشوند.
یکی از این دو متعلق به دکتر فرهنگ ارشاد و دیگری متعلق به آقای سیدمحمدحسن علوی است.
معرفی دستنویس مرکز احیای تراث
دستنویس دیگر منظومه فرهاد و شیرین شعله که در مرکز احیای التراثالاسلامی در قم به شماره ٤٩٤ نگاهداری میشود، کامل و شمار برگهای آن ۱۲۸ برگ است.
در صفحه نخست این دستنویس که به خط نستعلیق کتابت شده «کتاب خسرو و شیرین» نوشته شده و سپس بسمله آمده است. میان عنوان کتاب و بسمله واژه «هو» قرار دارد. پس از بسمله (بسم الله الرحمن الرحیم) منظومه شاعر ما با بیت زیبای:
به نام آنکه شیرین آفرین است
بر او از آفرینش آفرین است
آغاز میشود. در صفحه آغازی ۷ بیت و در اکثر صفحات بعد ١٣ یا ١٤بیت کتابت شده است.
این دستنویس بهرسم بیشترینه دستنویسها، رکابه دارد؛ یعنی در زیر واپسین سطر پشت برگ در گوشه چپ صفحه، واژهای که در آغاز سطر روی برگ بعد از آن آمده است یادداشت شده است.
تاریخ استنساخ این دستنویس مشخص نیست. انجامه این دستنویس که متأسفانه دو سه واژه پایانی آن را نتوانستم بخوانم چنین است:
«تمّت الکتاب بعون الله الملک الوهّاب. تمام شد کتاب خسرو و شیرین عالیجاه شوکت و جلالت همراه، فخامت و مناعت اکتناه مقرّب الحضرت العلیه العالیه آقا میرزا محمد جعفر خلف مرحمتشان جنت مکان رضوان آرامگاه امیر محمدباقر خان المتخلص به شعله پریر برفت (؟) باقی والسلام»
میتوان گمانه زد که صورت اصلی عبارت پس از شعله «سمت تحریر پذیرفت» بوده است. در این صورت باید گفت واژه «سمت» و بخشی از کلمه تحریر یعنی تحر از قلم کاتب افتاده است. مبنای چنین گمانهای مقایسه انجامه دستنویس مجلس شورای اسلامی به شماره ١٤١٤٠ با انجامه دستنویس مرکز احیاء است:
تمام گردید کتاب خسرو و شیرین من کلام عالیجاه نصرت همراه آقای میرزا محمد جعفر المتخلص به شعله..... به خط فقیر سراپا تقصیر تراب اقدام شیعیان علی بن ابوطالب علیهما السلام میرزا محمد.... در یوم دوشنبه دوازدهم شهر شوال المکرم به اتمام رسیده ۱۳۰۴ سمت تحریر پزیرفت.
ظاهراً دستنویس مرکز احیای تراث، در روزگار حیات شاعر نوشته شده است زیرا در انجامه، پیش یا بعد از نام شاعر، واژهای که بر درگذشت او دلالت کند دیده نمیشود، در حالی که پیش از نام پدر شاعر عبارات متعددی چون جنتمکان، رضوان آرامگاه آمده است.
در دستنویس مرکز احیاء، نویسه گاف به صورت کاف و بدون سرکش نوشته شده است مانند جایکاه (جایگاه)، کواهی (گواهی) اما نویسههای دیگر ویژه زبان فارسی: «پ»، «چ» و «ژ» غالباً به همین صورتها نگاشته شدهاند. در کل این دستنویس به دستنویس محفوظ در کتابخانه ملی ملک نسخه اساس ما در تصحیح انتقادی فرهاد و شیرین نزدیکتر است اما در ضبط پارهای واژهها البته با آن نسخه تفاوتهایی دارد، به جز این، ابیاتی هم از دستنویس مرکز احیاء افتاده است مانند ابیات ۱۲۷۲- ١٢٨١چاپ بنیاد ملی فارس شناسی.
برای نمونه چند بیت از دستنویس مرکز احیاء که ضبط بعضی واژهها در آنها متفاوت با ضبطهای نسخ دیگر است، یادداشت میشود:
١. شفیع مجرمان در روز محشر
خدا را بنده عالم را پیمبر
همه نسخهها، مجرمان ضبط کردهاند امّا در دست نویس مرکز احیاء، مهربان است.
٢.جمالت رشک ماه و آفتاب است
زِ عشقت خطّه دلها خراب است
در دستنویس مرکز احیاء به جای خطّه، «کشور» ضبط شده است.
٣. دو چشمم ز انتظارت بر سر راه
بود چون چشم محزون در تک چاه
(بیت ٧٢٥چاپ بنیاد فارس شناسی)
در دستنویس مرکز احیاء، مصراع دوم چنین است:
بود چون چشم بیژن در تک چاه، که قابل تأمل است.
٤. پریرویان به فرمان خداوند
مجاور پیش آن کاخ شکرخند
(بیت ٩٧٥ چاپ بنیاد فارس شناسی)
ضبط مصراع دوم در دستنویس مرکز احیا:
مجاورپیش کاخ آن شکرخند