مطالب زیر درباره یکی از نفیس‌ترین قرآن‌های موجود در ایران به خط احمد نیریزی است که نسخه نفیسِ چاپ‌شده آن از طرف کتابخانه مجلس شورای اسلامی، جهت قرارگرفتن در موزه احمد نیریزی و نمایشِ دائمِ آن برای عموم به این موزه اهدا شده است.
نسخه خطی و نسخه چاپی این قرآن (که به قرآن «امام زمانی» موسوم است و پیش از انقلاب در مجلس شورای ملیِ وقت به آن قسم یاد می‌شده است) سرگذشتی خواندنی دارد که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود.
پیش از آنکه در خردادماه سال ١٣٩٠ همایش بین‌المللی بزرگداشت میرزا احمد نیریزی در زادگاهش برپا شود، این نگارنده که در آن زمان دوران دانشجویی را در مقطع دکتری سپری می‌کرد، هم به‌عنوان نماینده علمی کنگره و هم به منظور جستجوی آثار خطی احمد نیریزی در موزه کتابخانه مجلس، قریب یک ماه را در آن کتابخانه سپری کرد که گزارش آن پژوهشها طی مقاله‌ای در نخستین مجلد مقالات مربوط به کنگره نیریزی به چاپ رسید.
در آن زمان استاد احسان‌الله شکراللهی، مدیر پیشین روابط عمومی و امور بین‌الملل کتابخانه مجلس و کارشناس بخش نسخه‌های خطیِ آن کتابخانه در آن سالیان، این قرآنِ چاپی را به نگارنده سپرد تا به موزه احمد نیریزی اهدا شود و جهت قرارگرفتن در انظار عمومی در آن موزه به نمایش درآید. اکنون که موزه احمد نیریزی آماده نگهداری و نمایش این اثر است، به پیشنهاد استاد دکتر مختار کمیلی، این اثر نفیس به موزه واگذار شد تا در معرض دید عموم قرار گیرد. اما چاپ این اثر و نسخه خطیِ اصلیِ آن سرگذشتی بسیار خواندنی دارد.
نسخه چاپی قرآن احمد نیریزی:
کسانی که به آرامگاه میرزا احمد نیریزی رفته‌اند، شاید از خود پرسیده باشند که متن سنگ جدید آرامگاه وی که به خط زیبای «نَسخ» نوشته شده است، به خط کدام هنرمند است؟ از آنجا که احمد نیریزی بزرگترین خطاط «نَسخِ» ایران و واضع خطِ «نَسخ ایرانی» است، سنگ آرامگاه او نیز به خط بزرگترین خطاط نَسخ امروز ایران، استاد عبدالصمد حاج‌صمدی، کتابت شده است. اما ارتباط استاد حاج‌صمدی با نسخه چاپی قرآن نیریزی چیست؟ سالها پیش کتابخانه مجلس تصمیم گرفت بر پایه نظر استادان و کارشناسان هنر خوشنویسی و تذهیب، از میان قریب به دویست نسخه خطی قرآن موجود در آن کتابخانه، زیباترین صفحات این قرآنها را در مجموعه‌ای نفیس به نام «مُصحَفِ بهارستان» به چاپ برساند. پس از مشورت با استادان بزرگ خط از جمله استاد حاج‌صمدی، از بین این ٢٠٠ نسخه قرآنی، ٢١ نسخه از دوره‌های ایلخانی و تیموری تا صفویه و قاجار برگزیده شد و زیباترین برگهای آنها در مجموعه‌ای به نام «مُصَحف بهارستان» به چاپ رسید(٢). اما پس از آن، از استاد حاج‌صمدی خواسته شد تا از میان این ٢١ نسخه منتخب نیز نفیس‌ترینِ آنها را به عنوان بهترین اثر خوشنویسی و خطاطی برگزیند تا به چاپ برسد. نسخه‌ای که توسط ایشان انتخاب و به چاپ رسید، همین قرآن احمد نیریزی است که مجلدی از آن به موزه کتابخانه نیریزی اهدا شده است و نوشته حاضر درباره آن است(٣). اما نسخه خطی اصلی این اثر دارای سرگذشتی بسیار جالب است.
قرآن «امام زمانی» به خط احمد نیریزی:
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس، با قرآن‌های احمد نیریزی آغاز می‌شود. ارباب کیخسروِ شاهرخ (یکی از چهره‌های خوش‌نام فرهنگی معاصر، از برجسته‌ترین شخصیت‌های جامعه زردشتی و نماینده ایشان در مجلس، و یابنده مدفن فردوسی در توس از جانب انجمن آثار ملّی ایران، مقتول به سال ١٣١٩ خورشیدی) که بنیانگذار کتابخانه مجلس شورای ملّی (مجلس شورای اسلامی امروز، واقع در خیابان بهارستان تهران) نیز بود، ثبت نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس را با قرآن‌های نفیس آغاز کرد. اولین قرآن‌های خطیِ این مجموعه از احمد نیریزی است. یوسف اعتصامی (اعتصام المُلک)، پدر شاعر بزرگ معاصر خانم پروین اعتصامی، نیز که اولین مدیر کتابخانه مجلس بود و نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس را فهرست‌نویسی کرده است، بر اساس شماره‌های ثبتیِ ارباب کیخسرو، شماره‌های «١» و «٢» این نسخه‌ها را به معرفی دو نسخه نفیس از قرآن‌های نیریزی اختصاص داده است. نسخه قرآن شماره «٢» همین قرآن امام زمانی است که نسخه چاپی آن به موزه احمد نیریزی اهدا شده است. این نسخه نفیس که عناوین سوره‌های حمد و بقره آن به خط طلا بر روی لاجورد کتابت شده، و دارای جلد چرمیِ اعلای طلاکاری شده است که با خط برجسته ثلث احادیث نبوی بر روی آن نقش بسته، در سال ١١٢٢ مهشیدی (قمری) کتابت شده است.
اما چرا به این قرآن، «امام زمانی» می‌گویند؟
واقف اصلی این قرآن، محمدتقی‌خان بافقی، حاکم یزد، معروف به خانِ بزرگ بوده است. البته باتوجه به تولد محمدتقی‌خان که حوالی ١١٢٩ مهشیدی است، پیداست که این قرآن پیش از وی کتابت شده و بعداً به دست وی رسیده بوده است.
محمدتقی‌خان وقف‌نامه‌ای برای این نسخه تنظیم کرده بوده است که بنا بر آن، اولاد ذکور وی می‌باید نسل اندر نسل این قرآن را تلاوت کرده و ثواب آن را به امام عصر(عج) اهدا کنند؛ و اگر فرزند ذکوری از اعقاب وی باقی نباشد، تولیت قرائت به اعلم مجتهدین زمان داده شود؛ تا زمانی که امام زمان(عج) ظهور کند و قرآن به ایشان تقدیم شود. اما پس از درگذشت محمدتقی‌خان، زمانی که محمدولی‌میرزا پسر فتحعلیشاه قاجار به حکومت یزد می‌رسد، قرآن را از دست اولاد محمدتقی‌خان خارج می‌کند و با نابودکردنِ وقف‌نامه، نسخه را تصاحب می‌کند. پس از عزیمتِ این شاهزاده به تهران، اموال وی نیز ازجمله این قرآن به تهران منتقل می‌شود. پس از چندی عبدالرضاخان، پسر محمدتقی‌خان، از حاج رجبعلی، مجتهد زمان که در دارالسلطنه تهران ساکن بود، کمک می‌خواهد. او نیز حکم بازگشت قرآن را به یزد صادر می‌کند و فرمان اجرای این حکم را از فتحعلیشاه می‌گیرد. عبدالرضاخان پس از بازپس‌گرفتنِ این قرآن، وقف‌نامه آن را دوباره کتابت کرده و وقف‌نامه دیگری را نیز در توضیح وقف‌نامه اصلی با مُهر خود و مُهرِ شیخ رجبعلیِ مجتهد در دو صفحه دیگر با تاریخ ١٢٤٥ مهشیدی (ه.ق) تنظیم و به قرآن ضمیمه می‌کند. بعدها در حدود سالهای ١٣٠٠ تا ١٣٠٧ خورشیدی (ه.ش)، سید ابوالحسن حائری‌زاده، که از اعقاب محمدتقی‌خان و از نمایندگان مجلس شورای ملّی بود، قرآن را که در حال آسیب‌دیدگی بوده در یزد دیده و آن را برای حفاظت و نگهداری بهتر، در زمان ارباب کیخسرو شاهرخ، مباشر و کارپرداز مجلس، به رسم امانت تا ظهور امام عصر(عج) به کتابخانه مجلس می‌سپارد.(٤)
دکتر قاسم غنی در یادداشت‌های خود (٩/٢٦٠) می‌نویسد پیش از انقلاب اسلامی ١٣٥٧، نمایندگان مجلس شورای ملی، با قرآن مذهَّبِ خوش‌جلدی که ابوالحسن حائری‌زاده آن را از خاندان عبدالرضاخان یزدی ستانده و به‌وسیله ارباب کیخسروِ شاهرخ، نماینده اقلیتِ مذهبی زرتشتیان، به کتابخانه مجلس هدیه کرده بود، مراسم تَحلیف را به‌جای می‌آورده‌اند و به همین دلیل شاعری به طنز گفته است:
حائری‌زاده که قرآنِ خوانین را بُرد،
گفت با جمع وکیلان که پی حفظ وطن،
نزد کیخسرو، در پارلمان‌اش بسپرد
با همین مُصحَفِ قاچاق قسم باید خورد!(٥)
به‌هرروی، این مُصحَف شریف پس از کش و قوس‌های فراوان دیگری، همچنان در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به رسم امانت نگهداری می‌شود و نسخه چاپیِ آن نیز که چاپ نسخه‌برگردانِ برگزیده قرآن‌های منتخب از میان نفیس‌ترین نسخه‌های کتابخانه مجلس است و از سوی کتابخانه مجلس (در دوره ریاست رسول جعفریان) به موزه میرزا احمد نیریزی اهدا شده است، به همت اولیای موزه آرامگاه میرزا احمد نیریزی ازاین‌پس در معرض دید عموم قرار خواهد گرفت.
پی‌نوشت:
١. استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی تهران
٢. مصحف بهارستان، برگ‌هایی زرّین از قرآن‌های نفیس در کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (١٣٨٨). به کوشش داود نظریان و احسان‌الله شکراللهی، با حمایت دکتررسول جعفریان. تهران: کتابخانه مجلس.
٣. قرآن کریم به خط استاد میرزا احمد نیریزی (١٣٨٩). نظارت هنری بر چاپ: احسان‌ا... شکراللهی و داود نظریان. تهران: کتابخانه مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
٤. مطالب این بخش برگرفته از مقاله‌ای است از داود نظریان که احسان‌ا... شکراللهی پیش از برگزاری کنگره احمد نیریزی در سال ١٣٩٠ به من سپرد تا برای چاپ در مجموعه مقالات کنگره احمد نیریزی به اولیای امور برسانم؛ اما از سر بی‌تجربگیِ من که دوره خامی و دانشجویی را سپری می‌کردم، این امر محقق نشد و مقاله در آن مجموعه به چاپ نرسید.
٥. به نقل از سیدحسن امین (١٣٨٤)، «سوگند در ایران و اسلام»، ماهنامه کانون، ش ٤٨، ص ١١٨.
