کاروانسرای سروی نقش‌جهان خاموش نی‌ریز

قلب تاریخی نی‌ریز
آوای درای کاروان به گوش می‌آید. شتران با کوله‌باری از اجناس به همراه تجار وارد کاروانسرای سروی می‌شوند تا اندکی بیاسایند، در حمام حاج محمدحسن غبار از چهره بزدایند و به راه خود ادامه دهند. شتران و اسبان را در طویله‌ای که با یک زیرگذر به محوطه کاروانسرا وصل می‌شود می‌برند و خود در حجره‌های آن استراحت می‌کنند. سروی بزرگ و با اقتدار وسط کاروانسرا خودنمایی می‌کند و حوض میان محوطه نیز با آبی زلال، صفای سنتی آن را دو چندان می‌نماید.

آری، این تصویری از سالهای دور کاروانسرای سروی است. مکانی تاریخی در قلب شهر نی‌ریز که شاید خیلی از ما بارها بی‌تفاوت از کنار آن عبور کرده و هیچ وقت به این فکر نکرده‌ایم که این فضای وسیع تاریخی مظلوم و در حال تخریب، می‌تواند نقش جهانی دیگر باشد.

در سالهای دور به جز این، چند کاروانسرای دیگر هم در نی‌ریز وجود داشته؛ کهن‌ترین کاروانسرای نی‌ریز که تنها نام آن به ما رسیده، کاروانسرای شادخانه است. همچنین کاروانسرای حافظ، کاروانسرایی قدیمی بوده که ساختمان کنونی بانک ملی مرکزی به جای آن ساخته شده است. کاروانسرای میرزا مسیح نبش چهار راه جانبازان که بقایایی از آن برجاست، کاروانسرای کهنه در ابتدای خیابان امام خمینی که بخش عمده آن تخریب و به مغازه یا گاراژ تبدیل شده، و همچنین کاروانسرای امام‌زاده (خان) کنار امامزادگان سه کاروانسرای دیگر این خطه کهن بوده‌اند که شوربختانه فقط کاروانسرای سروی و بخش کوچکی از کاروانسرای میرزا مسیح، به جا مانده است.

تاریخچه کاروانسرا
کاروانسرای سروی؛ تنها کاروانسرایی است که از دست حوادث تلخ روزگار جان شیرین به در برده و نام آن در کتاب «کاروانسرا‌های ایران» ثبت شده است. بنا به نقلی این کاروانسرا در سال ١٣٢٢ مهشیدی (١١٧ سال پیش) بنا شده است.

سازنده‌ آن که از نوع کاروانسرا‌های درون شهری می‌باشد، مرحوم حاج محمدحسن فرزند مرحوم آقانظر است که گرمابه‌ای نیز نزدیک این کاروانسرا بنا کرده است. علت آوازه‌مند شدن این کاروانسرا به کاروانسرای سروی، آن است که در میان‌سرا یا حیاط نسبتاً پهناور آن، درخت سرو تنومندی بوده که به گفته آقای فضل‌ا... اشتیاقی (رک: عصر نی‌ریز مورخ ٣٠/٦/٩٣) و مرحوم شادروان محمود اطمینان (١٣٠٧- ١٣٩٥) در حوالی سالهای ١٣١٤-١٣١٥ خورشیدی تگرگ سهمناکی به درشتی یک گردو و به وزن حدود ده مثقال به مدت ١٥ دقیقه در نی‌ریز باریدن می‌گیرد و درخت سرو میانسرا را از پای در می‌آورد.(*)

*****
ثبت و تملک
کاروانسرای سروی در تاریخ ٣١/٣/١٣٩٦ خورشیدی و با قدمت دوره قاجار در فهرست آثار ملی ثبت شد.

به گفته حمیدرضا هادی رئیس میراث فرهنگی نی‌ریز، تا سال ١٣٩١ یکی از شاخص‌ها و پارامترهای مهم ثبت آثار برای این سازمان، رضایت مالک بود. اما بعد از آن قانونی تصویب شد که ملک تاریخی ابتدا بررسی، نقشه‌برداری، پلان‌برداری و مستندسازی می‌شود و سپس به مالک ابلاغ می‌کنند که واجد شرایط ثبت است.

به بیان وی، ملکی که ثبت تاریخی شود، دیگر قابلیت تغییر کاربری و ساخت و ساز ندارد؛ اما مزایای زیادی از جمله مرمت و بهسازی و معافیت از عوارض و مالیات را برای صاحب آن به ارمغان می‌آورد.

در دوره غلامرضا ملاحسینی شهردار اسبق نی‌ریز بود که نمایندگان میراث فرهنگی استان اعلام کردند چنانچه دولت بتواند این کاروانسرا را تملک کند، آنها نیز در حفاظت، مرمت و بهره‌برداری از آن کمک می‌کنند.

به گفته هادی، آن موقع با توجه به تعدد مالکان این امر میسر نشد؛ اما پس از آن در دوره شهردار و شورای قبل، با میراث فرهنگی و آقای منوچهر آزاد یکی از مالکان این کاروانسرا جلسه گرفتند تا شاید راهکاری برای آن بیابند.

در آن جلسه آقای منوچهر آزاد گفت که مالکان تنها می‌توانند این مجموعه (کاروانسرا، حمام حاج‌محمدحسن و مغازه‌های روبروی حمام حافظ) را طبق نظر کارشناسی بفروشند.
اما بعد از آن جلسه، تا زمان ثبت دیگر هیچ پیگیری و کارشناسی نشد و به قول منوچهر آزاد، موضوع کاروانسرا مثل خون سیاوش گاهی به جوش می‌آید و دوباره فراموش می‌شود. 
هادی اما می‌گوید عدم پیگیری به دلیل مشکل تعدد مالک بوده است.

منوچهر آزاد هم در گفتگو با ما مشکل تعدد مالک را تأیید می‌کند. او که با داشتن ٢٠ سهم از ٦٠ سهم این مجموعه بیشترین سهام را در اختیار دارد، از مشکل هماهنگی با دیگر مالکان برای تصمیمات آتی می‌گوید. مشکلی که به نظر مسعود لایقمند رئیس شورای شهر نی‌ریز قابل حل است و مانعی بر سر راه محسوب نمی‌شود.

فقط فروش
بر اساس شنیده‌ها قیمت این مجموعه میلیاردی است. مبلغی که نه میراث فرهنگی توان پرداخت آن را دارد و نه شهرداری. از طرفی منوچهر آزاد هم می‌گوید تنها به فروش آن فکر می‌کند که به گفته هادی در این صورت کار پیش نمی‌رود.

او پیشنهاد می‌دهد مالک به عنوان شریک سرمایه‌گذار و کسی که ملکش را وسط می‌گذارد، جلو بیاید؛ شهرداری به عنوان شریک تجاری و میراث هم مرمت این مجموعه را به عهده بگیرد و در این صورت است که خیلی کارها را می‌توان آنجا انجام داد.

اما منوچهر آزاد می‌گوید در شرایطی نیست که بتواند چنین کاری کند؛ از طرفی جمع کردن تعداد زیاد شرکاء که هر کدامشان جایی هستند و سن و سال و نظر متفاوتی دارند، بسیار مشکل است. او می‌گوید: « تنها راه، فروش است.»

نقش شهرداری
لایقمند هم معتقد است شهرداری نباید در مجموعه‌ای سرمایه‌گذاری کند که نفعی از آن نبرده و سود ناشی از بهره‌برداری از آن به جیب مالکان برود. به عقیده وی، شهرداری باید این مجموعه را که به گفته او موقعیت بی‌نظیری دارد، خریداری کند.

اما با کدام پول؟ شهرداری با حدود ٤٠ درصد کسری بودجه، در یکی از بحرانی‌ترین مقاطع کاری خود به سر می‌برد و به گفته مهندس حامد فرغت، این کار بار مالی زیادی را به آنها تحمیل می‌کند. او در عین حال اذعان می‌کند که یکی از وظایف شهرداری این است که بتواند میراث فرهنگی شهر را حفظ کند.
اما لایقمند می‌گوید می‌توان با ارائه زمین‌های معوض به مالکان، این کار را انجام داد. هر چند فرغت معتقد است همین هم به نوعی هزینه است و آزاد هم می‌گوید زمین معوض زیاد به کارشان نمی‌آید.
اما راهی دیگر هم وجود دارد. به گفته رئیس میراث فرهنگی، صندوق کشوری احیاء و بهره‌برداری، زیر مجموعه میراث فرهنگی است که بناهای تاریخی را از مالک به شکل بلندمدت اجاره و آن را مرمت می‌کند و پس از مثلاً ٢٠ سال بهره‌برداری، آن را تحویل مالک می‌دهد. 

اما هادی معتقد است اگر خودمان بتوانیم این کار را انجام دهیم، منفعتش به شهرمان می‌رسد. چرا که به عقیده وی، بخش خصوصی با نگاه اقتصادی جلو می‌آید و دیگر کاری به صنعتگر ما ندارد که سال اول اجاره‌بهای کمی بگیرد تا مثلاً چاقوی نی‌ریز معرفی شود.

کما این که به گفته او، هر شخص حقیقی یا دولتی می‌تواند جایگاه آن صندوق را بازی کند و با مالک کنار بیاید؛ به شرطی که مالک همکاری کند و فقط نظرش روی فروش نباشد.
به بیان هادی، اعضای شورای شهر جدید حمایت خوبی از خرید و مرمت بناهای تاریخی می‌کنند و قرار شده با همکاری آنها و دعوت نماینده مجلس، در سفر آتی مدیر کل میراث فرهنگی به نی‌ریز، موضوع کاروانسرا مطرح و بررسی شود.

لایقمند هم این موضوع را تأیید می‌کند و از جلسه اخیر شورا با دکتر مسعودی نایب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس درباره املاک تاریخی شهرمان می‌گوید. به بیان وی، املاک تاریخی نی‌ریز در حال نابودی است و در این جلسه از دکتر مسعودی خواسته شده مدیر کل میراث فرهنگی را به نی‌ریز دعوت کند تا با تیم کارشناسی و معاونان وی درباره چند اثر تاریخی منحصر به فرد نی‌ریز تعاملی انجام شود.

شرط همکاری مالک
این در حالی است که به بیان هادی، اگر مالک همکاری نکند، حتی مرمت هم انجام نمی‌شود. مثل خانه فاتح که به گفته او مالک همکاری نکرد و ضلع شمالی آن با بنای تاریخی و بادگیر زیبایی که داشت، فرو ریخت.

رئیس میراث فرهنگی می‌گوید: «وقتی یک بنایی مال من است، باید از خدا بخواهم که سازمانی بیاید مرمتش کند. اما اگر در را ببندد و بگوید نمی‌خواهم هیچ کاری انجام بشود، سازمان مربوطه هم می‌گوید اعتباری را که دارم، جای دیگری صرف می‌کنم. »

هادی از اعتبار استانی ٣ درصد نفت و گاز و سرفصل مرمت ابنیه و کاروانسراها می‌گوید که در صورت رضایت مالک می‌توان برای کاروانسرای سروی هزینه کرد. 

وی می‌گوید: «نمی‌خواهم بگویم سازمان من سال آینده اعتبار کلانی می‌گذارد و کاروانسرا مرمت می‌شود. تعدد آثار در فارس از همه جای کشور بیشتر است. در همین شهرستان خودمان مسجد جامع کبیر اعتبار می‌خواهد و خانه‌های فاتح، حیدری، شمشیری، جاوید و غیره هم به آن اضافه می‌شود.»

جذب اعتبار
به گفته هادی، میراث تا سند ثبت کاروانسرای سروی را نداشت، نمی‌توانست برایش ردیف اعتباری تعریف کند. اما سال آینده می‌توان برایش اعتبار گرفت. 

او از اعتباراتی به نام اعتبارات مشارکتی می‌گوید که سازمان میراث فرهنگی در کنار مشارکت مالک می‌گذارد تا بنای تاریخی مرمت شود.

اما به گفته او سازمان میراث فرهنگی باید بداند اگر اینجا دارد بنایی را مرمت می‌کند، بعداً اتفاقی در دیگر حوزه‌های زیر مجموعه آن از جمله صنایع دستی و گردشگری می‌افتد. نه این که اعتباری برای کاروانسرایی بگذارد که درش بسته است.

این در حالی است که به نظر رئیس شورای شهر نی‌ریز، اگر بخواهیم این املاک در نی‌ریز حفظ شود، میراث فرهنگی باید بیاید و نقش خود را مشخص کند، شهرداری و شورا هم اولویت‌بندی کنند و از قانون مدونی که میراث فرهنگی دارد، برای حفظ و تملک املاک استفاده شود. 

لایقمند اضافه می‌کند: «به نظر من تنها راهی که می‌توانیم املاک تاریخی را حفظ کنیم، این است که صاحبان خصوصی آن را به نحوی با دادن زمین معوض یا پول راضی و املاک را خریداری کنیم. شهرداری نمی‌تواند در این حیطه وارد شود و محدودیتهای قانونی دارد؛ میراث هم که می‌تواند وارد شود، محدودیتهای بودجه‌ای دارد. اما تلفیق این دو می‌شود یک تعامل و تفاهم بین این دو سازمان. »

او شهرداری‌ها را از قدیم پدرخوانده‌ای معنوی برای میراث فرهنگی می‌خواند که املاک را تملک و حفظ می‌کرده‌اند.

لایقمند در مورد تملک کاروانسرای سروی می‌گوید: «اگر منابع تأمین مالی‌اش را شهرداری تقبل کند، می‌توانیم از قانون حاکمیتی میراث استفاده کنیم و سهم آنهایی را که می‌خواهند توافق کنند بدهیم. همچنین می‌توانیم سهم آنهایی که توافق نمی‌کنند، بر اساس قیمت کارشناسی قوانین تملک میراث فرهنگی و از راه قانونی تملک کنیم.»

اما به عقیده وی، ابتدا میراث فرهنگی باید برنامه‌اش را برای کاروانسرای سروی مشخص کند و طرح مطالعاتی‌اش را ارائه دهد؛ طرحی که لایقمند می‌گوید تنها مرمتی نباشد و بهره‌وری اقتصادی آن را هم بر اساس جایگاه فرهنگی نی‌ریز شامل شود.
*****
نقش جهان نی‌ریز
نقش جهانی در مقیاس کوچکتر؛ این را حامد فرغت می‌گوید و طرح آن را شدنی ارزیابی می‌کند.

او تعداد حجره‌ها و متراژ این کاروانسرا را از مزایای آن می‌داند که به گفته او چه بسا بتوان معماری فاخر سنتی ایران اسلامی را در آن دید.

فرغت می‌گوید: «از حجره‌های آن می‌توان بعنوان مرکز تجاری یا حتی سرای بوم‌گردی استفاده کرد و در محوطه وسط آن نیز می‌توان فضای سبز و بافتی سنتی اجرا کرد که باعث آرامش روح و روان شود.»

رئیس میراث فرهنگی نیز می‌گوید: «اینجا باید مجموعه‌ای از کارهای سنتی باشد و به نوعی یک محصول گردشگری به فروش برسد. محصول گردشگری می‌تواند یک استکان چای یا دمنوش به عنوان کافه سنتی، لباس‌های سنتی یا یک عکاسخانه سنتی باشد. می‌تواند کارگاه‌های فروش و صنایع دستی، رستوران سنتی، عرضه گیاهان دارویی و غیره باشد و حتی کالسکه‌ای اطراف آن دور بزند.»

به بیان هادی، اگر این بنا به عنوان یکی از مقاصد گردشگری در تورهای گردشگری جای بگیرد، خیلیها باید به التماس بیایند و غرفه بگیرند. خیلی از غرفه‌های آن نیز می‌تواند به عنوان اقامتی پیش‌بینی شود و حتی می‌توان برای کاروانسرا ورودی گرفت.

او می‌گوید: «بعد از آن، کوچه کاروانسرا در خیابان امام خمینی رونق می‌گیرد و سنگفرش می‌شود. محوطه بزرگ پشت آن، روبروی حمام حافظ هم می‌تواند به عنوان پارکینگ پیش‌بینی شود. در کنارش مجموعه‌های دیگری مثل حمام حاج محمدحسن و بازار سنتی ملکی‌دوزها هم رونق می‌گیرد و می‌توان آن را مثل میدان امام اصفهان درست کرد.»

خیمه مستأجران
هادی در حالی می‌گوید صنوف کاروانسرا باید با بنا سنخیت داشته باشند که الآن حجره‌های آن را تعدادی انبار و صنوفی مثل صافکاری، مکانیکی و آهن‌کشی اشغال کرده است.

به بیان وی، مالک تعدادی از حجره‌ها و مغازه‌ها را به مبلغی ناچیز اجاره داده، اما اگر بخواهد، با ماده قانونی که داریم، می‌توانیم کمکش کنیم که آنها را تخلیه کند. 

منوچهر آزاد هم از این موضوع دل پری دارد. او می‌گوید این کاروانسرا بیش از ٦٠ حجره دارد که بیشتر آن انبار است. انبارهایی که به گفته وی مستأجرانش از بزرگان بازارند و فقط سالی هزار یا دو هزار تومان می‌پردازند. حتی برخی از آنها حجره در اختیار خود را به فرد دیگری به مبلغ ٤٠٠ - ٥٠٠ هزار تومان اجاره داده‌اند.

آزاد از دلسردی مالکان می‌گوید و این که کسی دنبال کار قانونی و تخلیه آن را نمی‌گیرد.

حتی برخی از مستأجران آنچنان احساس مالکیت می‌کنند و متوقع شده‌اند که به گفته هادی، زمان پلان‌برداری و مستندسازی کاروانسرا جهت ثبت ملی، حاضر نبودند در حجره را باز کنند تا متر شود. این بود که آنها از طریق دادستان اقدام کردند.

لایقمند رئیس شورا هم که خود وکیل دادگستری است، می‌گوید اجاره‌نشین‌ها را می‌توان از نظر قانونی تخلیه کرد.

او که ظاهراً با وجود محدودیتهای بودجه‌ای شهرداری عزمی جدی برای نجات میراث فرهنگی شهرمان دارد، می‌گوید: «اگر در یک ماه آینده از حضور مدیر کل ناامید شویم، خودمان از طریق شورا مکاتبات را انجام می‌دهیم و کار را شروع می‌کنیم.»‌‌ 
*****
آغاز گزارش گفتیم که سرو میان‌سرا در سالهای دور بر اثر تگرگ نابود شد. اما در آخرین بازدید ما برای تهیه عکس، با کمال تعجب شاهد این بودیم که درست در میان کاروانسرا نهال سروی کاشته‌اند. شاید مقدمه این باشد که بهاری دیگر در انتظار کاروانسرای سروی است.
آیا روزی می‌رسد که در نی‌ریز شاهد نقش جهانی دیگر باشیم؟

پی‌نوشت:
برگرفته از مقاله دکتر مختار کمیلی در باب کاروانسراهای نی‌ریز، چاپ شده در هفته‌نامه نی‌ریزان فارس شماره  ١٠٥ تاریخ ٢/٨/١٣٩٥.

نمونه یکی از کاروانسراهای بازسازی شده در کشور

ورودی اصلی کاروانسرا در ضلع جنوبی

اسطبل کاروانسرا در ضلع شرقی