دیرینه‌شناسی تنباکو و توتون در ایران

تنباکو و توتون هر دو گیاهی هستند که از قرن‌ها قبل توسط انسان مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. گیاه تنباکو پس از خشک شدن و فرآوری، با سوزاندن توسط قلیان، سیگار، پیپ و چُپق کشیده می‌شود. به همین لحاظ به آنها «دخانیات» می‌گویند. دخانیات جمع واژه «دخان» به معنی «دود» است.

ایرانیان تقریباً همراه با مردمان سایر جوامع از دخانیات استفاده می‌کردند. در این مقاله به زوایایی از تولید، تجارت، مصرف و ابزار آلات مرتبط با آنها در ایران می‌پردازیم.

الف) تنباکو ابتدا در کجا کشت شد؟

قاره آمریکا اولین جایی بود که تنباکو در آنجا کشت می‌شده است. سند این موضوع اطلاعاتی است که توسط کریستف کلمب پس از کشف آمریکا به اروپاییان داده شد. پس ازآشنایی اروپاییان با این گیاه دخانی کم‌کم مردمان آسیا و آفریقا با آن آشنا شدند و به مصرف و کشت آن پرداختند. کتابی به نام «کشاورزی خانه روستایی» نوشته «ژان لیبو» اولین اثر مکتوب در اروپا است که به موضوع کشت تنباکو پرداخته و سابقه آن را به سال 1554 میلادی یعنی میانه قرن شانزدهم برگردانده است.

اولین کسانی که در اروپا تنباکو مصرف می‌کردند سربازان و ملوانانی بودند که راهی سفر‌های نظامی و تجاری می‌شدند. انگلیسی‌ها که بعد‌ها توزیع‌کنندگان اصلی تنباکو در جهان شدند از اواخر قرن شانزدهم به استعمال دخانیات روی آوردند.[...] تجار انگلیسی تنباکو را در دهه 1560 میلادی به روسیه وارد کردند. جنگ و تجارت به طور یکسان باعث گسترش تنباکو به آن سوی سواحل اروپا شد. همچنین تاجران و ملوانان پرتغالی و هلندی دخانیات را به آفریقا و آسیا وارد کردند. (مته،175:1398)

ب)ورود تنباکو به ایران 

در کتاب مخزن‌الادویه نوشته عقیل خراسانی آمده: « این که پرتغالی‌ها تنباکو را به ایران آوردند به عنوان یک امر مسلم ذکر شده است.» (به نقل از: مته، 176:1398) چون پرتغالی‌ها از سواحل هند -که کمی قبل در آنجا مستقر شده بودند -  به خلیج فارس وارد شدند منطقی به نظر می‌رسد که فرض کنیم ایرانیان تقریباً هم زمان با هندی‌ها با توتون و تنباکو آشنا شدند. این احتمال که ایران صفوی یا به واسطه یا مستقیماً از هند استعمال دخانیات را فرا گرفته با این واقعیت تقویت می‌شود که در اوایل قرن یازدهم مهشیدی (سال 1000 مهشیدی به بعد) وقتی تنباکو در ایران کشت نمی‌شد، بخش اعظم تنباکوی مورد نیاز خود را از شبه قاره هند وارد می‌کرد. (مته، 177:1398)

ج) تجارت و کشت تنباکو در ایران

تاریخ واردات تنباکو به ایران به نیمه اول قرن یازدهم مهشیدی می‌رسد. «در اوایل قرن یازدهم مهشیدی مقادیر زیادی از انواع ارزان‌تر و با کیفیت کمتر ظاهراً از مسیر زمینی از شبه قاره هند به ایران حمل می‌شد زیرا «هربرت» در دهه 1040 مهشیدی شاهد بود که 40 شتر با بار تنباکو که از هند فرستاده شده بود، وارد قزوین شد. تنباکوی هندی از طریق تجارت دریایی هم به ایران وارد ایران می‌شد. (همان: 182). اما مدتی طول نکشید که ایرانیان شروع به کاشت گیاه تنباکو کردند. کشت آن در‌حدی زیاد شد که تنباکوی ایران به شبه قاره هند، امپراطوری عثمانی و روسیه صادر می شد.

برخی از مناطق فارس مهمترین مرکز کشت تنباکو بودند از جمله کازرون که به مرکز کشت تنباکو تبدیل شد و بیش از ده نوع مختلف تولید می‌کرد. تنباکوی کازرون هر یک «من» به قیمت سه محمودی به فروش می‌رسید. در نواحی اطراف اصفهان‌، کاشان و قم هم تنباکو درجه یک تولید می‌شد؛ اما از اواخر دوران صفوی بهترین و ممتاز‌ترین انواع تنباکو در روستایی در نزدیکی تخت‌جمشید به نام «مائین» که در شمال تخت‌جمشید قرار داشت به دست می‌آمد.

تجارت تنباکو و توتون به تدریج گسترش یافت و در زمان قاجارها یکی از محصولات پرسود برای صادرات بود. به همین لحاظ شرکت انگلیسی رژی به مدیریت ماژور تالبوت امتیاز خرید و فروش و فرآوری در داخل و خارج توتون و تنباکوی ایران را از ناصر‌الدین شاه قاجار در سال 1308 مهشیدی برای مدت 50 سال دریافت کرد. بر پایه فصل اول این امتیازنامه شرکت رژی موظف شد سالانه 15000 لیره انگلیسی به دولت ایران بپردازد. (ناظم‌الاسلام کرمانی،38:1384) این حکایت از حجم زیاد تولید دخانیات در ایران و پر سود بودن آن دارد.

این قرارداد موجب نارضایتی شدید بازاریان، تولید‌کنندگان، دلالان، و صادر‌کنندگان توتون و تنباکو و سیگار شد. تجار، کسبه و بازاریان نارضایتی خود را از طریق میرزای آشتیانی به استحضار میرزا حسن شیرازی مرجع تقلید مستقر در حوزه علمیه نجف رساندند. میرزای شیرازی طی فتوایی کل معاملات و استعمال دخانیات را حرام اعلام کرد. این مسئله منجر به نهضتی علیه شاه و انگلیسی‌ها شد و در نهایت ناصرالدین‌شاه عقب‌نشینی کرد و قرارداد را لغو نمود. این نهضت ظاهراً سیاسی بود  اما ریشه در حجم درآمد دخانیات داشت. همینطور تعداد افرادی که در داخل کشور در این حوزه فعالیت و کسب درآمد می‌کردند،زیاد بود. به عبارت ساده تولید، توزیع و مصرف تنباکو، توتون و سیگار سهم عمده‌ای در اقتصاد ایران داشته است.

د) مصرف تنباکو و توتون در ایران

ابتدا باید نوشت توتون گیاهی جدا از تنباکو نیست بلکه تنباکویی را که می‌کوبند و نرم می‌کنند و در برخی موارد تندی آن را می‌گیرند توتون نامیده می‌شود. 

گرایش به سمت مصرف توتون و تنباکو از اواسط قرن یازدهم میلادی بسیار رشد کرد به طوری که پژوهشگری به نام «تاورنیه» نوشته است: «‌اکثریت ایرانیان حاضرند از نان بگذرند اما از دخانیاتشان نگذرند و اضافه کرده یک کارگر به محض دریافت دستمزد روزانه‌اش ابتدا توتون و تنباکو می‌خرد و مابقی پولش را صرف نان و میوه می‌کند. در ماه رمضان اولین کاری که ایرانیان بعد از افطار می‌کردند، روشن کردن چپقشان بود. (همان : 183)

محقق دیگری همین نظر را داده و نوشته: « فقرایی که همه داراییشان یک سکه است نیمی از آن را صرف نان و کشمش یا آب و دوغ می‌کنند و نیمی دیگر را به دخانیات و شیرینی اختصاص می‌دهند. (همان)

سربازان و نظامیان به شدت به مصرف دخانیات روی آوردند. این جمله «پالت» حائز اهمیت است که: «سربازان ایرانی قلیان‌هایشان را در سربازخانه‌ها و حتی در جریان لشکر‌کشی‌ها همراه خود می‌بردند.» (همان) 

استعمال دخانیات فقط شامل طبقات پایین‌ نمی‌شد بلکه شاه و درباریان و ثروتمندان هم استقبال زیادی از توتون و تنباکو کردند. «ریچارد» نوشته است‌: «پیران، ثروتمندان و فقیران، نجیب‌زادگان و عوام، همگی با ذوق و شوق یکسان به استعمال دخانیات می‌پرداختند.» (همان: 188)

«دی بروین» هم میزان استفاده از توتون و تنباکو در زمان ورودش به شماخی در شیروان را به خوبی ترسیم کرده و نوشته: «مقامات شهر برای استقبال از هیئت همراه او به خارج از شهر آمده بودند، همراه با خدمتکارانی که سوار بر اسب در اطرافشان بودند و هر کدام یک قلیان یا بطری تنباکو ایرانی در دست راست گرفته بود تا به اربابش بدهد. این بطری‌ها از شیشه ساخته شده و نوکشان را به طرز زیبایی با طلا یا نقره تزئین کرده‌اند. خدمتکاران دیگری دیگچه‌ای مسی داشتند که از پهلوی اسبشان آویزان بود و در آن ذغال دائماً روشن نگه داشته می‌شد تا بتوانند هرگاه اربابشان بخواهد برایشان قلیان حاضر کنند. (همان : 188 و 189)

«ریچارد» هم نوشته :« قلیاندار خاص پادشاه همواره قلیان سلطنتی را در کنارش آماده نگه می‌داشت.» (همان:189)

علاوه بر مردان که هم در خانه و هم در محل کار و قهوه‌خانه قلیان و چپق می‌کشیدند زنان فقط در خانه و دورهمی‌های خصوصی قلیان می‌کشیدند.

اما مصرف و استعمال توتون و تنباکو بدون مانع نماند. پس از مدتی برخی از پادشاهان صفوی و قاجار و همین طور برخی علما کشت و مصرف دخانیات را ممنوع کردند. شاه عباس اول به خاطر اینکه مصرف دخانیات موجب کاهلی و سستی سربازان می‌شد و بخشی از درآمد آنها را نیز به خود اختصاص می‌داد، استعمال دخانیات را به کلی ممنوع و مجازاتهای سنگینی برای مصرف‌کنندگان وضع کرد. شاه صفی اول نیز از دخانیات نفرت داشت و تنباکو و توتون را موجب بطالت و اسراف می‌دانست. اما آنها نتوانستند از درآمدی که از طریق دریافت مالیات بر کشت و واردات توتون و تنباکو کسب می‌کردند چشم‌پوشی کنند. در اصفهان سالانه 40000 تومان، تبریز 20000 تومان و شیراز 10000 تومان درآمد مالیات توتون و تنباکو به حساب خزانه شاه واریز می‌شد. علاوه بر آن شاهان صفوی خودشان اهل قلیان و دخانیات بودند. شاه صفی شخصاً حکم پدرش شاه عباس اول را لغو کرد و شروع به کشیدن قلیان کرد. علمای دینی نیز نظر خوبی با دخانیات نداشتند هرچند بعضاً استفاده می‌کردند. یکی از علمای مخالف دخانیات عبدالحی‌رضوی کاشانی بود. او در کتاب «حدیقه الشیعه» فصلی را به قلیان اختصاص داد و کشیدن قلیان را نکوهش کرد البته نه بر پایه مستندات دینی بلکه از منظر اینکه قلیان و تنباکو بوی گندی دارد و مردم قلیان‌هایشان را به مسجد می‌آوردند و لذا معتقد بود استعمال دخانیات نوعی اسراف است. او معتقد بود مردم مبالغ هنگفتی پول برای قلیان‌های جواهرنشان هزینه می‌کنند که موجب دور شدن از دین و انحراف می‌گردد. اما متقابلاً محمد‌تقی مجلسی و پسرش محمد‌باقر که از عالمان برجسته بودند اهل قلیان بودند. محمد‌باقر مجلسی حتی در حین تدریس قلیان می‌کشید و استعمال دخانیات را شرعاً جایز می‌دانست. این علما معتقد بودند سندی در قرآن و سنت برای رد دخانیات نداریم. (همان: 199)

به هر حال ممنوعیت‌های حکومتی و دینی در غرب و شرق مانع رشد مصرف توتون و تنباکو نشد و روز به روز مصرف آن بیشتر شد.

هـ) ابزارآلات مصرف توتون و تنباکو

قلیان و چپق ابزار اصلی استعمال دخانیات بوده و هستند. هر چند چپق در دوران جدید تبدیل به «پیپ» شده است. مورخان قلیان‌های اولیه را ساخت شبه قاره هند می‌دانند که پس از آن وارد ایران شد، ذوق و هنر ایرانیان آن را ارتقاء داد و قلیان‌های بسیار زیبا و گرانقیمت ساختند به طوری که ساخت آن صنعت رایج شد.

«قلیان قدیمی اولیه ابزار ساده‌ای بود که از نارگیل تو خالی تشکیل می‌شد که تکیه‌ای نی «خیزران» مستقیم در آن فرو می‌کردند تا دود تنباکو از آن عبور کند[...] از آنجایی که نارگیل گیاهی بومی ایران نیست و در جنوب هند می‌روید، منطقی است خاستگاه قلیان از شبه قاره هند باشد.» (همان : 181)

البته صنعت قلیان سازی با هنر صنایع دستی ایرانی آمیخته شد و قلیان‌هایی از جنس کریستال، طلا و نقره ساخته شد که  بسیار گران قیمت شدند. قیمت برخی از آنها به پنجاه لیره استرلینگ رسید. قلیان‌هایی در دوره قاجار در اوایل قرن 19 میلادی در شیراز ساخته می‌شد که با تصاویر درختان و گل‌ها و ترنج‌های کوچکی تزئین شده بودند. «بعضی قلیان‌های تجملی در آن زمان که از طلای ناب و کاسه‌هایی از بلور (دُرّ کوهی) ساخته می‌شد از 100 تا 150 تومان ارزش داشت. قلیان فتحعلی‌شاه پوشیده از مروارید، برلیان، یاقوت و زمردهایی بود که بیش از دو میلیون فرانک می‌ارزید.» (همان: 303) مصرف گسترده دخانیات موجب راه‌اندازی قلیان‌خانه‌ها و رونق قهوه‌خانه‌ها شد. «کمپفر»که در سال 1094 مهشیدی از رشت عبور کرده نوشته: «از هر 3 یا 4 خانه [دکان] در اینجا، یک قلیان‌خانه است که در آن صدای ناطقان و متکدیان را می‌توان شنید.» (همان : 184) 

در رشت مانند شهرهای دیگر از جمله اصفهان و کاشان قلیان‌خانه‌ها در مرکز شهر دور میدان اصلی قرار داشتند. یکی از دلایلی که وسط قهوه‌خانه‌ها حوض آب بود این بودکه مردم بتوانند قلیانهایشان را از آب پر کنند.

علاوه بر قهوه‌خانه‌ها و قلیان‌خانه‌ها تعداد زیادی دکان تنباکو فروشی در خیابانهای اصلی اصفهان وجود داشت. علاوه بر آن فروشندگان سیار هم به رهگذران توتون و تنباکو می‌فروختند. چپق برای استعمال توتون مورد استفاده قرار می‌گرفت و تهیه آن از قلیان راحت‌تر بود و نیاز به آب و... نداشت. معمولاً کیفیت توتون خشک که در چپق استفاده می‌شد پایین‌تر از کیفیت تنباکوی قلیان بود. چپق دسته‌ای بلند و سر کاسه‌ای کوچک از جنس سفال داشت که البته بعداً دسته‌ها را از مواد گران‌قیمتی مانند نقره و... درست کردند. پیپ که هنوز در ایران رایج است ابتدا در انگلستان و هلند مرسوم شد و سپس وارد آسیا و ایران گردید اما خانواده‌های کم درآمد قادر به تهیه چپق‌های گران‌قیمت نبودند. آنها از چپقهای سفالی استفاده می‌کردند. آنها چپق‌شان را در کمربند (شال پارچه‌ای که دور کمر می‌بستند) می‌گذاشتند و همیشه همراه خود داشتند. توتون را هم در کیسه پارچه‌ای می‌ریختند و در جیب نگهداری می‌کردند. این چپق‌های سفالین که 10 تا 17 سانتی‌متر یا بیشتر طول داشتند از لوله‌ای سفالی به قطر تقریبی 5/2 سانتیمتر تشکیل می‌شد که با زاویه قائم در یک طرف قرار داشت و وسطش بسته بود و فقط سوراخی داشت که دود از آن عبور می‌کرد. به قسمت زاویه سر چپق می‌گفتند.

سر را با توتون پر می‌کردند و روی آن آتش می‌گذاشتند یا کبریت می‌زدند تا توتون بسوزد و دود کند. آنگاه شروع به کشیدن می‌کردند. مردان در کوچه و خیابان و بازار دور هم می‌نشستند و چپق را دست به دست می‌چرخاندند تا توتون بسوزد و تمام شود. سال‌ها بعد دسته چپق را از چوب ساختند. چوب را مانند لوله‌ای گرد می‌تراشیدند و وسط آن را سوراخ می‌کردند. سر چپق را از سفال می‌ساختند و لوله چوبین را در آن قرار می‌دادند.

و) ابداع سیگار

ایرانیان در حدود دهه 1860 میلادی یعنی حدود 160 سال قبل، از طریق ترکان عثمانی و روس‌ها با سیگار آشنا شدند. توتون سیگار در 1293 مهشیدی (1876 میلادی) در گیلان کشت شد. بذر آن را از سامسون ترکیه آوردند. با در دسترس قرار گرفتن توتون بومی، کشیدن سیگار خیلی زود رایج شد؛ به ویژه وقتی که شرکت‌های روسی اقدام به احداث کارگاه‌های تولید سیگار در گیلان کردند سیگار به مقدار زیادی جایگزین چپق شد. ابتدا طبقات تحصیل کرده و روشنفکر از سیگار استقبال کردند. (همان: 312) 

«تولید توتون و تنباکو در داخل در سال 1294 خورشیدی حدود سه هزار تن برآورد شد»(ویکی‌پدیا) به همین خاطر دولت با تصویب مجلس 30 درصد مالیات برآن بست. در دولت‌های بعدی مالیات‌هایی تعیین شد تا این‌که در دوره رضاشاه و در سال 1307 دولت مخبرالسلطنه هدایت تصمیم گرفت ورود، صدور، خرید ، فروش، تهیه، نگاهداری و حمل و نقل دخانیات و کاغذ سیگار را به انحصار دولت درآورد. لذا مجلس ایران لایحه تأسیس سازمانی به نام مؤسسه دخانیات ایران را در 29 اسفند 1307 تصویب کرد و عملاً کل تجارت تنباکو، توتون و سیگار در اختیار دولت قرار گرفت»(ویکی‌پدیا)

منابع: 

1- مته، رودی (1398) تفریحات ایرانیان، مترجم: مانی صالحی علامه، تهران: نامک 

2- کرمانی، ناظم‌الاسلام (1384) تاریخ بیداری ایرانیان، تهران : امیرکبیر

3- ویکی پدیا، دانشنامه آزاد اینترنتی، (14/04/1400) Wikipedia.org